Chỉ trong vài ngày đầu tháng 10, mưa lớn đã khiến nhiều tuyến phố Hà Nội biến thành “sông”. Các chuyên gia chỉ rõ, ngoài hệ thống thoát nước lạc hậu, tình trạng san lấp ao hồ vô tội vạ cũng là nguyên nhân khiến ngập úng ngày càng nghiêm trọng.
Hệ thống tiêu thoát nước cũ, lạc hậu
Những ngày qua, Hà Nội chứng kiến cảnh tượng ngập lụt nghiêm trọng, lượng nước lớn khiến nhiều người mường tượng lại trận lụt lịch sử năm 2008. Theo thống kê của Sở Xây dựng Hà Nội, trận mưa chiều 30/9, Hà Nội có tới 83 điểm ngập, còn đến 10h ngày 7/10, Hà Nội hứng chịu 122 điểm ngập với 29 điểm không thể lưu thông vì nước quá lớn.
Trận mưa hôm 7/10 khiến nhiều tuyến phố tại Hà Nội ngập sâu.
Lý giải nguyên nhân Hà Nội ngập nghiêm trọng, TS Nguyễn Hồng Tiến, nguyên Cục trưởng Cục Hạ tầng kỹ thuật (Bộ Xây dựng) cho biết: "Có nhiều nguyên nhân khiến Hà Nội ngập úng cục bộ. Trước tiên, phải nói thẳng là hệ thống tiêu thoát nước đô thị đã cũ và yếu kém. Nó được xây dựng từ nền các đô thị cũ, thiếu đồng bộ, chắp vá, và chưa hoàn chỉnh".
Ông cho rằng, trong quá trình phát triển, Hà Nội trải qua nhiều giai đoạn với tầm nhìn và nguồn vốn đầu tư khác nhau. Kết quả là hệ thống hạ tầng kỹ thuật, trong đó có thoát nước luôn đi sau so với tốc độ đô thị hóa. Dù thành phố đã chi hàng nghìn tỷ đồng trong nhiều năm qua để xây dựng các công trình chống ngập, nhưng các dự án chưa hiệu quả.
Thừa nhận thực tế này, ông Trần Huy Ánh, Ủy viên Thường vụ Hội KTS Hà Nội cho rằng, ngay từ thập niên 1980, các kỹ sư Việt Nam đã có khả năng mô phỏng bằng máy tính để dự báo rủi ro vỡ đập thủy điện sông Đà, tính toán nước ngập tới Ba Đình sâu bao nhiêu mét.
"Trong khi lý thuyết dự báo đã tiến bộ hàng chục năm, thì phương án thoát nước của Hà Nội vẫn lạc hậu cả về công nghệ lẫn tư duy quản lý", ông Ánh nhấn mạnh.
San lấp ao hồ vô tội vạ, cảnh báo chưa chính xác
Bên cạnh các vấn đề bất cập liên quan hệ thống tiêu thoát nước, các chuyên gia cũng xác định nguyên nhân chính là sự đánh mất không gian mặt nước tự nhiên. Hàng trăm ao hồ, vùng trũng từng là "lá phổi nước" của Thủ đô đã bị san lấp để xây dựng đô thị.
Luận bàn vấn đề này, TS Nguyễn Hồng Tiến đưa câu chuyện thực tế: "Tôi ở Smart City (Tây Mỗ). Chỉ trong hai trận mưa vừa qua, cả khu đô thị biến thành một ốc đảo. Khu vực này vốn dĩ trước kia là cánh đồng, địa hình trũng thấp, nhưng khi xây dựng khu đô thị đã bị san lấp và nâng nền. Vì vậy, cứ mưa lớn, toàn bộ nước lại dồn về các khu vực xung quanh, khiến cả khu Tây Mỗ ngập sâu".
Mọi sinh hoạt của người dân bị đảo lộn.
Theo ông Tiến, đây là hệ quả điển hình của quá trình đô thị hóa thiếu đồng bộ, quy hoạch tách rời hệ thống thoát nước tổng thể. Những khu vực từng là vùng trữ nước tự nhiên bị xóa bỏ, khiến thành phố mất đi "vùng đệm" điều tiết và người dân phải gánh chịu hậu quả ngập úng nặng nề hơn sau mỗi trận mưa lớn.
Đồng quan điểm, KTS Trần Huy Ánh, Ủy viên Thường vụ Hội KTS Hà Nội đưa con số cụ thể hơn. Ông cho biết, trong giai đoạn 1960-2010, Hà Nội đã mất khoảng 80% diện tích mặt nước. Riêng 15 năm qua (2010-2025), diện tích đất bán ngập bị san lấp, phân lô tăng gấp 4 lần. Không gian tiếp nhận và thẩm thấu nước mưa bị thu hẹp nghiêm trọng, trong khi quy hoạch vẫn chưa tiếp cận đúng thách thức này".
Theo ông Ánh, đô thị hóa quá nhanh đã biến bề mặt thành phố thành "tấm gương" bê tông khổng lồ, nơi nước mưa không thể thẩm thấu.
Nhiều điểm ngập sâu phải gọi xe cứu hộ.
"Hệ thống cống rãnh, dù được nâng cấp, cũng khó lòng gánh nổi những trận mưa cực đoan ngày càng dày đặc. Chúng ta đã được cảnh báo từ hơn 15 năm trước, nhưng quy hoạch chung vẫn bỏ qua nhiệm vụ thoát nước trong các dự án lớn", ông Ánh nói.
Ông Trần Hoài Anh, Phó Cục trưởng Cục Kết cấu hạ tầng xây dựng (Bộ Xây dựng) cho biết, để khắc phục tình trạng ngập úng, cần triển khai đồng bộ cả giải pháp trước mắt và lâu dài. Trước mắt, các đơn vị thoát nước phải khơi thông cống rãnh, mương thu, nạo vét cửa xả, vận hành trạm bơm, đồng thời phối hợp nâng cao chất lượng dự báo, chuẩn bị phương án ứng phó tại các điểm có nguy cơ ngập. Về lâu dài, Hà Nội và các địa phương phải rà soát, điều chỉnh quy hoạch thoát nước, bảo vệ hồ ao tự nhiên, xây dựng thêm bể chứa, giếng điều tiết, tăng diện tích trữ nước.
Ông nhấn mạnh, cần ưu tiên vốn đầu tư cho hạ tầng thoát nước, áp dụng mô hình "thoát nước bền vững", hạn chế bê tông hóa, tăng cường không gian thấm nước. Song song đó, đẩy mạnh cải cách thủ tục, thu hút xã hội hóa và ứng dụng công nghệ hiện đại để giảm ngập úng một cách căn cơ.
Các chuyên gia cũng nhận định, công tác quản lý vận hành hệ thống thoát nước còn nhiều bất cập. Chi phí nạo vét, duy tu hàng năm chưa được bảo đảm. Sự phối hợp giữa đầu tư xây dựng hạ tầng kỹ thuật và hệ thống thoát nước thiếu chặt chẽ.
Một lỗ hổng lớn nữa là công tác cảnh báo chưa sát thực tế. TS Nguyễn Hồng Tiến cho biết, sau trận ngập ngày 30/9, Sở chuyên ngành Hà Nội đã phải xin lỗi người dân. Đến bão Matmo, chiều 5/10 thành phố phát đi thông báo cho học sinh nghỉ học diện rộng để ứng phó, nhưng hôm sau đó (6/10) trời chỉ mưa nhỏ và đến ngày 7/10 mới xuất hiện mưa lớn gây ngập úng cục bộ.
Theo ông Tiến, công tác dự báo, cảnh báo phải được nâng cấp cả về phương pháp và công cụ. Hà Nội cần ứng dụng trí tuệ nhân tạo (AI), dữ liệu lớn và các hệ thống cảm biến mưa, ngập thời gian thực để dự báo chính xác hơn, qua đó giúp chính quyền đưa ra quyết định kịp thời, giảm thiểu thiệt hại và củng cố niềm tin của người dân.
Giải pháp nào để Hà Nội thoát ngập?
Theo thông tin từ Sở Xây dựng Hà Nội, theo Quy hoạch thoát nước Thủ đô Hà Nội đến năm 2030 tầm nhìn đến năm 2050 được Thủ tướng Chính phủ phê duyệt, có ba dự án tiêu thoát nước gồm Trạm bơm tiêu nước tây Hà Nội (Trạm bơm Đông La-Yên Nghĩa), Trạm bơm Đào Nguyên và hệ thống cống thoát nước dọc đại lộ Thăng Long.
Tuy nhiên, đến nay, thành phố Hà Nội mới xây dựng được trạm bơm Yên Nghĩa với công suất 120m³/giây; còn trạm bơm Đào Nguyên và trạm bơm Chèm chưa triển khai xây dựng. Trên thực tế, trạm bơm Yên Nghĩa mặc dù đã xây dựng xong, nhưng do hệ thống kênh dẫn nước La Khê chưa thi công xong, nên các trận mưa vừa qua nhà máy chỉ hoạt động được từ 50 đến 70% công suất.
Ông Lê Văn Du, Trưởng phòng Quản lý hạ tầng cấp, thoát nước, Sở Xây dựng Hà Nội cho biết: "Để khắc phục tình trạng úng ngập, Sở Xây dựng đã kiến nghị UBND TP Hà Nội triển khai xây dựng các công trình xử lý ngập cục bộ như bể chứa nước ngầm tại đất công, công viên, vườn hoa, kết hợp với trạm bơm chuyển bậc nhằm tăng khả năng tiêu thoát".
Ngập úng cục bộ khiến các hộ dân phải "sống chung với nước".
Đồng thời, trong quá trình lập quy hoạch cao độ nền và thoát nước Thủ đô đến năm 2045, tầm nhìn 2065, Sở sẽ tính toán các kịch bản ứng phó với biến đổi khí hậu, nhất là các trận mưa có cường độ vượt mức thiết kế 310mm/2 ngày, nhằm nâng cao năng lực chống chịu của thành phố trong tương lai.
Đưa giải pháp cho Hà Nội, các chuyên gia cho rằng, để giải quyết căn cơ tình trạng ngập úng, Hà Nội cần đồng bộ nhiều giải pháp: khôi phục hệ thống ao hồ, không gian trữ nước tự nhiên; đổi mới quy hoạch thoát nước gắn với quy hoạch sử dụng đất và liên kết thủy lợi vùng; ứng dụng công nghệ dự báo, cảnh báo sớm; tăng đầu tư duy tu, nạo vét hệ thống cống rãnh; đồng thời quy trách nhiệm rõ ràng cho cơ quan quản lý khi để mất diện tích mặt nước.
"Nếu Hà Nội không có cách tiếp cận mới, bài toán ngập úng sẽ còn nghiêm trọng hơn, đặc biệt là khi thiên tai, biến đổi khí hậu ngày càng khốc liệt", TS Nguyễn Hồng Tiến cảnh báo.
TS Nguyễn Hồng Tiến cũng nhấn mạnh, Hà Nội được kỳ vọng trở thành đô thị "xanh - văn hiến - văn minh - hiện đại" đang đứng trước ngã rẽ. Hoặc mạnh dạn thay đổi tư duy, tái thiết hệ thống thoát nước gắn với bảo tồn mặt nước, hoặc tiếp tục lặp lại vòng luẩn quẩn "mưa là ngập, ngập là tắc" kéo dài.