Hiện tượng một số đô thị ngập sâu sau mưa lớn không còn là vấn đề mới, nhưng ảnh hưởng lớn đến kinh tế và đời sống người dân. Các chuyên gia cho rằng, muốn thoát vòng luẩn quẩn “cứ mưa là ngập”, cần thay đổi tư duy quy hoạch và cách ứng xử với nước.
Mưa lớn và những ngày "phố lại như sông"
Hà Nội, TP Hồ Chí Minh, Đà Nẵng, những thành phố được kỳ vọng là động lực tăng trưởng, nhưng lại thường xuyên trở thành tâm điểm của ngập úng sau mưa lớn. Tại Hà Nội, sau trận mưa từ đêm 25-27/8 vừa qua, hàng chục tuyến phố ở Hà Nội chìm sâu trong nước. Theo Công ty TNHH Một thành viên thoát nước Hà Nội, Hà Nội có hơn 80 điểm ngập sâu. Để di chuyển, người dân nhiều nơi phải chèo xuồng giữa phố.
Nhiều tuyến phố tại Hà Nội ngập sâu sau trận mưa lớn từ 25 - 27/8. Ảnh: Lưu Hiệp.
Thực tế này không chỉ diễn ra tại Hà Nội mà còn phổ biến tại TP Hồ Chí Minh, Đà Nẵng và một số đô thị khác. Việc "phố biến thành sông" cứ như vậy đã trở nên quen thuộc. Các chuyên gia cho rằng, đây không chỉ là sự cố thời tiết cực đoan, mà còn phản chiếu "điểm yếu hệ thống": hạ tầng thoát nước lạc hậu, quy hoạch xa rời thực tế biến đổi khí hậu, tốc độ bê tông hóa chóng mặt và sự thiếu hụt quản trị đô thị hiện đại.
Theo ông Trần Hoài Anh, Phó cục trưởng Cục Kết cấu hạ tầng xây dựng (Bộ Xây dựng), hệ thống thoát nước tại một số thành phố lớn như Hà Nội hoặc thành phố Hồ Chí Minh hầu hết được xây dựng trên nền các đô thị cũ, mặc dù đã được quan tâm đầu tư, nâng cấp nhưng vẫn chưa đồng bộ, chưa hoàn chỉnh theo quy hoạch thoát nước được phê duyệt. Bên cạnh đó, tính dự báo của các quy hoạch thoát nước hiện nay không theo kịp thực tiễn của tác động biến đổi khí hậu và hiện tượng thời tiết cực đoan.
Lý giải việc Hà Nội ngập sâu những ngày qua, ông Hoài Anh cho biết: Theo quy hoạch thoát nước Hà Nội, khả năng thoát nước của hệ thống cống-kênh cấp 1 là 68,5mm/h, cống-kênh cấp 2 là 56,5mm/h. Tuy nhiên, trong thời gian vừa qua, lượng mưa tích lũy trong 2 giờ ghi nhận được đạt 180mm/h, trong khi hệ thống thoát nước của thành phố chỉ đáp ứng cho các trận mưa có cường độ trung bình khoảng gần 70 mm/h.
Cũng theo Phó cục trưởng Cục Kết cấu hạ tầng xây dựng, tính dự báo trong quy hoạch đô thị còn thấp, thiếu tính kết nối; quy hoạch chưa tính đến tác động của biến đổi khí hậu, nước biển dâng dẫn đến mất cân bằng, khó kiểm soát lượng nước do mưa và do triều cường.
Nhiều tuyến đường ngập sâu, khiến nhiều ô tô phải gọi cứu hộ. Ảnh: Phương Thúy.
Cùng với đó là trình đô thị hóa nhanh dẫn đến tình trạng bê tông hoá, san lấp ao hồ, các vùng đất trũng kéo theo giảm khả năng thấm nước, lưu trữ nước làm tăng sự tập trung nước mưa gây tràn cống mạng lưới thoát nước.
Ông Trần Hoài Anh cũng thẳng thắn nhìn nhận, hệ thống thoát nước tại các đô thị hiện nay hầu hết là hệ thống thoát nước của các đô thị cũ. Việc đầu tư nâng cấp đồng bộ hệ thống giữa mạng lưới đường cống thoát nước cũ và đường cống thoát nước mới trong thời gian vừa qua còn hạn chế kinh phí. Ngoài ra, việc kết nối thoát nước giữa mạng lưới thoát nước đô thị và tiêu thoát nước thủy lợi (kênh, mương, sông,…) chưa được tổ chức quản lý bài bản, chủ yếu tự chảy hoặc bơm thoát nước thủ công.
Các hồ điều hòa, trạm bơm thoát nước mưa tại nhiều đô thị chưa được đầu tư xây dựng theo quy hoạch, khi mưa lớn gặp lúc triều cường dâng thì các hồ điều hòa hiện hữu không có đủ khối tích để chứa nước, dẫn đến tình trạng ngập úng trên diện rộng.
Bên cạnh đó, dòng chảy của công trình thoát nước bị thu hẹp: Hệ thống thoát nước của các đô thị chủ yếu là hệ thống thoát nước chung, nên không tránh khỏi hiện tượng tắc nghẽn tại một số điểm tập trung đông dân cư, do người dân vứt rác, bịt miệng hố thu nước. Trong khi đó, công tác duy tu, vớt rác, khơi thông dòng chảy của đơn vị thoát nước không liên tục. Việc miệng hố thu thoát nước bị tắc ảnh hưởng không nhỏ đến việc thoát nước dòng chảy nhất là khi có các trận mưa lớn xảy ra.
"Thực tế, nguồn vốn đầu tư cho phát triển thoát nước và xử lý nước thải còn thiếu, phần lớn nguồn vốn đầu tư xây dựng các công trình thoát nước đô thị chủ yếu sử dụng từ nguồn vốn ODA, vốn ngân sách Nhà nước, trong khi việc thu hút nguồn vốn ngoài ngân sách khó khăn, nên nguồn lực thu hút đầu tư còn hạn chế. Theo Luật Đầu tư theo phương thức đối tác công tư, thoát nước và xử lý nước thải là một trong năm lĩnh vực đầu tư theo phương thức PPP, tuy nhiên còn thiếu các quy định hướng dẫn cụ thể. Do đó, các nhà đầu tư hầu như chưa quan tâm đầu tư vào lĩnh vực thoát nước theo hình thức PPP, vì vốn đầu tư bỏ ra rất lớn, vòng đời dự án lâu, nguồn thu về sau đầu tư không ổn định, nhỏ lẻ, nên việc thu hút đầu tư khó khăn", ông Hoài Anh cho hay.
Thay đổi tư duy và cách ứng xử với nước
Đưa giải pháp giải quyết bất cập này, ông Trần Hoài Anh cho biết: Giải pháp tạm thời là đơn vị quản lý thoát nước tại các địa phương cần chủ động chuẩn bị và phương án xử lý tại các vị trí, tuyến đường dự báo khả năng xuất hiện ngập, thường xuyên theo dõi dự báo thời tiết và chuẩn bị ứng phó ngập úng.
Duy tu, sửa chữa các vị trí cống xuống cấp, khơi thông dòng chảy, nạo vét lòng cống, miệng thu, kênh rạch, cửa xả để tăng cường khả năng thoát nước đạt năng lực thoát nước 100%.
Cùng với đó, tổ chức kiểm tra, rà soát vận hành các cống kiểm soát triều và trạm bơm thoát nước để tăng khả năng thoát nước.
UBND các tỉnh, thành phố sớm công bố danh mục hồ, ao, đầm, phá không được san lấp trong phạm vi địa phương (khoản 6 Điều 63 Luật Tài nguyên nước) để phòng, chống ngập, úng và bảo vệ nguồn nước; quyết liệt chỉ đạo và tập trung nguồn lực để hoàn thành dứt điểm các dự án thoát nước hiện đang triển khai đầu tư xây dựng.
Về giải pháp lâu dài, ông Trần Hoài Anh nhấn mạnh việc rà soát điều chỉnh quy hoạch thoát nước, tính toán lại khả năng chịu tải hệ thống thoát nước (lựa chọn chu kỳ lặp lại trận mưa tính toán cao hơn trong đồ án quy hoạch cao độ nền và thoát nước mưa và các dự án mới, điều chỉnh).
Ngập lụt gây ảnh hưởng lớn đến đời sống người dân Thủ đô. Ảnh: Trần Thắng.
Tổ chức nghiên cứu đề xuất dự án đầu tư xây dựng đối với các vị trí thường xuyên ngập nước khi trời mưa và kết nối đồng bộ thoát nước theo lưu vực quy hoạch.
Cập nhật danh mục hồ, ao, đầm, phá không được san lấp vào quy hoạch nhằm tăng cường khả năng tiêu thoát nước phòng chống ngập úng. Quy hoạch đô thị, công trình không được tạo ra vùng ngập úng cục bộ. Tăng cường các giải pháp phi công trình, tăng diện tích và dung tích chứa nước, điều hòa, hạn chế việc cống hóa các dòng sông, suối, kênh, mương trong đô thị, giảm thiểu ngập úng, ứng phó với biến đổi khí hậu.
"Cần ưu tiên nguồn vốn đầu tư vào lĩnh vực thoát nước. Tập trung nguồn lực, xây dựng đồng bộ hệ thống các công trình thoát nước theo quy hoạch, kế hoạch.Trước mùa mưa bão các đơn vị theo chức năng, nhiệm vụ quản lý của địa phương triển khai công tác kiểm tra thực tế công trình và chuẩn bị các phương án, kịch bản chủ động ứng phó cho công tác phòng chống thiên tai", ông Hoài Anh lưu ý.
Ở góc độ quy hoạch, Kts Trần Huy Ánh, Ủy viên Thường vụ Hội Kiến trúc sư Hà Nội cho rằng, các mô hình thu gom, xử lý nước thải tập trung bộc lộ nhiều bất cập. Báo cáo rà soát quy hoạch 1259 (2011–2021) của Hà Nội cũng chỉ rõ: cần kết hợp mô hình bán tập trung và phân tán, tích hợp thoát nước với trữ nước, gắn hạ tầng thoát nước với hạ tầng đô thị tổng thể.
Việc chống ngập tại các đô thị lớn vẫn là bài toán khó. Ảnh: Lưu Hiệp.
Theo ông Ánh, tư duy hiện nay vẫn thiên về "đào thêm cống, làm thêm trạm bơm", dẫn đến dự án hàng chục nghìn tỷ đồng được đầu tư nhưng rời rạc, không tích hợp. Trong khi đó, nhiều thành phố trên thế giới đã hướng đến mô hình "đô thị bọt biển" (sponge city): tăng diện tích thấm hút tự nhiên, tạo các không gian xanh mềm - công viên, vườn, thảm cỏ - để nước mưa ngấm xuống đất, tái sử dụng thay vì dồn ứ trên mặt đường.
"Không thể tách rời phát triển đô thị với phát triển nông nghiệp sinh thái, vùng bán ngập chính là "lá chắn tự nhiên" cứu nguy khi mưa lớn hay khô hạn", ông Ánh nhấn mạnh.
ThS Lê Tùng Lâm, Trưởng ban Đô thị HĐND TP Đà Nẵng cho rằng, đưa ra bài học từ Hà Lan - quốc gia có tới 40% diện tích đất nằm dưới mực nước biển. Từng đối mặt với thảm họa lũ lịch sử, Hà Lan đã chuyển từ tư duy "chinh phục thiên nhiên" sang "sống chung với nước".
"So với Hà Lan, điểm yếu của Việt Nam là chưa có tầm nhìn dài hạn. Chúng ta xử lý theo từng dự án cục bộ, thiếu một chiến lược quốc gia về quản lý nước đến năm 2045. Chúng ta coi nước là kẻ thù để chống chọi, trong khi phải coi nước là đối tác để hợp tác", ông Lâm nhận định.