Tái khởi động điện hạt nhân thể hiện tầm nhìn dài hạn để bảo đảm an ninh năng lượng. Do vậy, việc sớm hoàn thiện khung pháp lý để xây dựng nền tảng nhân lực và thiết lập cơ chế quản lý và vận hành điện hạt nhân là rất cấp thiết.
Xây dựng khung pháp quy ba tầng
Ông Nguyễn Thanh Bình, Trưởng ban điện và năng lượng tái tạo, Tập đoàn Công nghiệp - Năng lượng quốc gia Việt Nam (Petrovietnam) nhận định, Luật Năng lượng nguyên tử (sửa đổi) vừa được ban hành, là bước tiến quan trọng, tạo nền tảng pháp lý cho khởi động lại chương trình điện hạt nhân.
Mô hình Nhà máy điện hạt nhân (ảnh minh họa).
Tuy nhiên, để luật thực sự đi vào đời sống, cần hoàn thiện nghị định hướng dẫn thi hành, cùng cơ chế, chính sách đặc thù, nhằm tăng tính linh hoạt và chủ động trong quá trình triển khai.
Theo Hiệp hội Năng lượng Việt Nam, nhiệm vụ trọng tâm hiện nay là xây dựng khung pháp quy ba tầng gồm: Nghị định hướng dẫn thi hành luật, thông tư quy định kỹ thuật cụ thể, và hệ thống tiêu chuẩn - quy chuẩn chi tiết cho từng khâu trong vòng đời dự án.
Một hướng tiếp cận quan trọng là luật hóa các tiêu chuẩn an toàn quốc tế của Cơ quan năng lượng nguyên tử quốc tế (IAEA), bảo đảm tính tương thích trong hợp tác quốc tế, tạo nền tảng để Việt Nam tham gia sâu hơn vào chuỗi công nghiệp hạt nhân toàn cầu.
"Cần quy định rõ trách nhiệm và quyền hạn của từng cơ quan trong quá trình cấp phép, thẩm định và vận hành nhà máy, tránh chồng chéo giữa các bộ ngành, địa phương", đại diện hiệp hội cho biết.
Cần nguồn vốn lớn
Theo Quy hoạch điện VIII điều chỉnh, Việt Nam sẽ phát triển điện hạt nhân sau năm 2035, tổng công suất dự kiến khoảng 4.000-6.000MW, nhằm bảo đảm an ninh năng lượng và hướng tới mục tiêu phát thải ròng bằng 0 vào năm 2050.
Tại Phiên họp thứ 3 của Ban Chỉ đạo xây dựng nhà máy điện hạt nhân vào cuối tháng 10, với vai trò là trưởng ban chỉ đạo, Thủ tướng thẳng thắn chỉ ra tiến độ đàm phán với đối tác nước ngoài còn chậm, công tác giải phóng mặt bằng vẫn vướng mắc, cơ sở pháp lý chưa hoàn thiện và sự phối hợp giữa các cơ quan đôi lúc thiếu đồng bộ.
Thủ tướng yêu cầu các đơn vị liên quan nghiêm túc rút kinh nghiệm, chủ động xử lý vướng mắc trong thẩm quyền và kịp thời báo cáo những vấn đề vượt cấp.
Tập đoàn Điện lực Việt Nam (EVN) sẽ là chủ đầu tư dự án Ninh Thuận 1, trong khi Tập đoàn Công nghiệp - năng lượng quốc gia Việt Nam (Petrovietnam) sẽ phụ trách dự án Ninh Thuận 2.
EVN hiện đang phối hợp với các bộ, ban, ngành tập trung đàm phán về hiệp định liên Chính phủ và hiệp định tín dụng cho dự án điện hạt nhân Ninh Thuận 1.
Đồng thời, EVN đang rà soát để trình cấp có thẩm quyền quyết định điều chỉnh chủ trương đầu tư và đề xuất một số cơ chế, chính sách cho dự án. UBND tỉnh Khánh Hòa đang chuẩn bị hồ sơ trình cấp thẩm quyền xem xét về vấn đề di dân, tái định cư các dự án điện hạt nhân Ninh Thuận 1 và 2.
Nhận diện những thách thức, cần tháo gỡ, ông Bình cho rằng, bài toán huy động vốn là một trong những trở ngại lớn nhất. Theo tính toán, một nhà máy điện hạt nhân công suất 2.000MW có tổng mức đầu tư hơn chục tỷ USD - vượt xa khả năng tự cân đối của doanh nghiệp và các tổ chức tín dụng trong nước.
Cũng theo ông Bình, một thách thức khác là lựa chọn công nghệ lò phản ứng. Đây không chỉ là vấn đề kỹ thuật mà còn liên quan đến yếu tố địa chính trị và mối quan hệ hợp tác chiến lược giữa các quốc gia. Việc xử lý chất thải phóng xạ và kế hoạch tháo dỡ nhà máy sau vận hành phải được tính toán ngay từ giai đoạn chuẩn bị.
"Hiện Việt Nam chưa có hệ thống nhà thầu và nhà cung cấp đạt chuẩn quốc tế phục vụ các dự án điện hạt nhân. Phần lớn thiết bị và vật tư quan trọng phải nhập khẩu. Do đó, xây dựng chuỗi cung ứng nội địa cho ngành công nghiệp hạt nhân là nhiệm vụ dài hạn, đòi hỏi sự hỗ trợ đồng bộ từ Chính phủ, các bộ, ngành và đối tác quốc tế", ông Bình kiến nghị.
Đào tạo nhân lực chuyên môn sâu
Tìm hiểu của PV Báo Xây dựng, Thủ tướng đã ban hành Quyết định 1012 phê duyệt đề án "Đào tạo, bồi dưỡng nhân lực phục vụ phát triển điện hạt nhân đến năm 2035".
Theo hiệp hội, để đề án phát huy hiệu quả, cần gắn đào tạo với lộ trình triển khai điện hạt nhân. Mỗi giai đoạn của dự án phải có kế hoạch nhân lực cụ thể - từ nghiên cứu khả thi, thiết kế kỹ thuật đến vận hành thương mại.
Cùng đó, cần thành lập mạng lưới quốc gia về đào tạo điện hạt nhân, quy tụ các trường đại học, viện nghiên cứu và doanh nghiệp tham gia, dưới sự điều phối của Nhà nước.
Các trung tâm mô phỏng, cơ sở thực hành và phòng thí nghiệm chuyên dụng cần được đầu tư ngay từ bây giờ. Đồng thời, có chính sách thu hút chuyên gia quốc tế, khuyến khích người Việt Nam đã từng làm việc trong ngành hạt nhân ở nước ngoài trở về đóng góp.
Một chương trình điện hạt nhân an toàn không thể tách rời vai trò của cơ quan pháp quy mạnh và độc lập. Luật Năng lượng Nguyên tử (sửa đổi) đặt nền móng nâng cấp Cục An toàn bức xạ và hạt nhân (VARANS) thành Cơ quan An toàn bức xạ và hạt nhân quốc gia.
Theo Hiệp hội Năng lượng Việt Nam, cơ quan này phải độc lập, đủ năng lực thẩm định, cấp phép, thanh tra và giám sát an toàn, từ thiết kế, xây dựng đến vận hành.
Tuy nhiên, Cục An toàn bức xạ và hạt nhân rất thiếu nhân lực, hiện chỉ có 45 cán bộ, trong đó có 5 người được đào tạo chuyên sâu về quản lý an toàn điện hạt nhân.
Bên cạnh đó, cần xây dựng hệ thống tổ chức hỗ trợ kỹ thuật (TSO) đủ mạnh, để hỗ trợ cơ quan pháp quy, đồng thời giúp chủ đầu tư có đối tác tư vấn kỹ thuật đáng tin cậy.
Để vượt qua hàng loạt thách thức trên, ông Bình cho rằng, cần có sự phối hợp chặt chẽ, hiệu quả giữa Chính phủ, các bộ ngành, địa phương và các đối tác liên quan, nhằm bảo đảm tiến độ và an toàn tuyệt đối cho chương trình điện hạt nhân quốc gia.
Kiến nghị tách bồi thường, tái định cư thành dự án độc lập
Sở Tài chính Khánh Hòa đại diện UBND tỉnh này kiến nghị Chính phủ sớm ban hành nghị quyết cho phép tách nội dung bồi thường, hỗ trợ, tái định cư, giải phóng mặt bằng thành dự án độc lập và giao cho tỉnh Khánh Hòa tổ chức thực hiện theo thẩm quyền.
UBND tỉnh Khánh Hòa cũng kiến nghị Chính phủ xem xét bổ sung quy định cụ thể khoảng cách an toàn, phạm vi khu vực cấm dân cư, khu vực hạn chế dân cư đối với nhà máy điện hạt nhân trong dự thảo nghị quyết Chính phủ.
Đồng thời, cần có sự tham gia tích cực của các địa phương. Các khu vực dự kiến đặt nhà máy hạt nhân phải được quy hoạch đồng bộ về hạ tầng giao thông, nguồn nước, lưới điện và khu tái định cư.