Trước áp lực tiến độ và hiệu quả đầu tư hạ tầng giao thông, Chính phủ coi phân cấp cho địa phương là then chốt. Bộ Xây dựng và các cơ quan Trung ương nhấn mạnh: Địa phương chủ động thì dự án mới triển khai nhanh, sát thực tế và phù hợp đặc thù vùng.
Khung pháp lý và vai trò của Trung ương
Nghị định 144/2025/NĐ‑CP ngày 12/6/2025 của Chính phủ đã thiết lập cơ sở pháp lý cho việc phân quyền và phân cấp trong lĩnh vực quản lý nhà nước, bao gồm lĩnh vực đầu tư xây dựng hạ tầng giao thông.
Văn bản nêu rõ rằng những nhiệm vụ mang tính chiến lược, liên tỉnh hoặc liên quan đến an ninh quốc phòng vẫn thuộc thẩm quyền Trung ương, trong khi phần lớn các dự án đường tỉnh, cầu dân sinh, đường ven biển sẽ được giao quyền chủ động cho địa phương.
Bộ Xây dựng giữ vai trò xây dựng tiêu chuẩn kỹ thuật, quy chuẩn, định mức kinh tế‑kỹ thuật và giám sát để đảm bảo chất lượng và an toàn công trình. Việc này tạo ra một cơ chế cân bằng, vừa đảm bảo tính đồng bộ trong hệ thống hạ tầng, vừa khai thác được sự am hiểu và linh hoạt trong quản lý của địa phương.
Theo Bộ trưởng Bộ Xây dựng Trần Hồng Minh, phát biểu tại Hội nghị ngành xây dựng vừa qua: "Trao quyền càng lớn, trách nhiệm càng cao. Cơ quan Trung ương sẽ thanh tra, kiểm tra bất kỳ lúc nào và xử lý nghiêm nếu có tiêu cực, vi phạm tiêu chuẩn kỹ thuật".
Như vậy, phân quyền không đồng nghĩa với buông lỏng quản lý; ngược lại, nó yêu cầu một hệ thống giám sát, kiểm tra, và báo cáo minh bạch, đồng thời đòi hỏi địa phương nâng cao năng lực quản lý dự án, áp dụng công nghệ theo dõi tiến độ, sử dụng nguồn vốn, và kiểm soát chất lượng vật liệu.
Địa phương chủ động triển khai - kết hợp với nâng cao năng lực thực thi
Khi quyền quyết định đầu tư được trao nhiều hơn, các tỉnh, thành phố có thể chủ động lựa chọn phương án đầu tư phù hợp với đặc thù tự nhiên, địa hình và nguồn lực địa phương.
Cầu sông Hồng thuộc tuyến đường bộ ven biển tỉnh Hưng Yên mới khánh thành.
Phó chủ tịch UBND tỉnh Quảng Nam, ông Lê Văn Thảo, nhấn mạnh: "Trao quyền là điều kiện cần; điều kiện đủ là địa phương phải có năng lực sử dụng quyền đó đúng cách. Không thể vừa muốn phân cấp, vừa trông chờ vào cơ quan Trung ương trong từng bước nhỏ". Việc này giúp giảm tình trạng hồ sơ chồng chéo, quy trình kéo dài, đồng thời đẩy nhanh tiến độ triển khai các dự án quan trọng.
Chuyên gia chính sách công TS.Trần Minh Sơn nhận định rằng: "Phân cấp chỉ thành công khi đi kèm cơ chế kiểm soát quyền lực và minh bạch hóa quá trình đầu tư. Khi nguồn lực được phân bổ hiệu quả, địa phương sẽ tăng tính chủ động và phát huy sáng kiến".
Do đó, bên cạnh quyền quyết định, địa phương cần xây dựng đội ngũ chuyên viên quản lý dự án chất lượng cao, áp dụng hệ thống số hóa hồ sơ và báo cáo tiến độ theo thời gian thực, đồng thời đảm bảo các dự án tuân thủ nghiêm ngặt các tiêu chuẩn kỹ thuật, an toàn PCCC và bảo vệ môi trường.
Thực tế cho thấy các dự án đường tỉnh và cầu dân sinh do địa phương làm chủ đầu tư đạt tiến độ tốt hơn khi có sự chủ động trong giải phóng mặt bằng, lựa chọn nhà thầu, tổ chức thi công và kiểm soát chất lượng. Bộ Xây dựng cũng khuyến nghị địa phương phối hợp chặt chẽ với các cơ quan Trung ương để xử lý những nội dung vượt thẩm quyền, tránh tình trạng tắc nghẽn hoặc lãng phí nguồn lực.
Định hướng phát triển đồng bộ và bền vững
Các chuyên gia cho rằng, mục tiêu lớn nhất của phân cấp - phân quyền là tạo ra hệ thống hạ tầng giao thông quốc gia đồng bộ, từ các tuyến cao tốc quốc gia, đường ven biển đến các đường kết nối cảng, sân bay, cầu dân sinh. Khi địa phương được giao quyền với điều kiện nâng cao năng lực và tuân thủ tiêu chuẩn kỹ thuật, tiến độ đầu tư sẽ được đẩy nhanh; công trình phù hợp đặc thù vùng miền; nguồn vốn được sử dụng hiệu quả.
Các chuyên gia đề xuất một mô hình phối hợp ba tầng: Trung ương định hướng và đặt tiêu chuẩn; địa phương làm chủ đầu tư phần lớn dự án theo đặc thù từng vùng; cơ chế liên kết vùng đảm bảo tính đồng bộ của các tuyến giao thông liên tỉnh và liên vùng.
Theo TS Trần Minh Sơn, cơ chế này vừa giúp địa phương phát huy sáng kiến, vừa đảm bảo an toàn kỹ thuật, giảm rủi ro và nâng cao chất lượng công trình.
Phân cấp - phân quyền cũng hướng tới mục tiêu dài hạn: hệ thống hạ tầng giao thông hiện đại, thích ứng với biến đổi khí hậu, đồng bộ trong quy hoạch, đồng thời trở thành động lực phát triển kinh tế - xã hội bền vững. Khi triển khai thành công, cơ chế này sẽ giúp các tỉnh, thành phố chủ động hơn trong việc đầu tư hạ tầng, giảm bớt phụ thuộc vào nguồn lực trung ương, đồng thời đảm bảo tính minh bạch, hiệu quả, và bền vững cho từng công trình.