Biến đổi khí hậu khiến nhiều đô thị tại Đồng bằng sông Cửu Long thường xuyên ngập úng, ô nhiễm, trong khi hệ thống cống thoát nước cũ đã xuống cấp. Vì vậy, việc áp dụng mô hình thoát nước đô thị bền vững (SUDS) trở thành yêu cầu cấp thiết.
PGS.TS Nguyễn Hồng Tiến, nguyên Cục trưởng Cục Hạ tầng kỹ thuật (Bộ Xây dựng) và TS Huỳnh Trọng Nhân, Đại học Xây dựng Miền Tây đã có bài viết mang đến kinh nghiệm quý từ mô hình SUDS. Từ hai thí điểm này, nhiều bài học quý được đúc rút, có thể tham khảo và nhân rộng cho các đô thị đang chịu áp lực ngập lụt trên cả nước.
Giới thiệu tổng quan về vị trí xây dựng thí điểm
Mô hình Thí điểm xây dựng mô hình SUDS tại Vĩnh Long được xây dựng tại Hè đường QL53, đoạn Bệnh viện Mắt đến vòng xoay QL53 - Phó Cơ Điều, phường Phước Hậu, tỉnh Vĩnh Long với tổng diện tích xây dựng là 308,5m².
Hè tự thấm và rãnh thấm lọc sinh học.
Hệ thống thoát nước hiện hữu đã xuống cấp nghiêm trọng sau 40-50 năm sử dụng, chủ yếu là hệ thống cống chung (nước mưa và nước thải) xả thẳng ra sông Cổ Chiên.
Khu vực thí điểm thường xảy ra ngập úng cục bộ (0,2 - 0,3m, kéo dài 90 -180 phút) do cao độ nền thấp hơn so với đường Phó Cơ Điều và sự kết hợp của triều cường và mưa.
SUDS tại Trà Vinh được triển khai tại bãi đỗ xe của chợ Bạch Đằng, phường Trà Vinh, tỉnh Vĩnh Long với diện tích xây dựng là 575,6m².
Khu vực này đang đối mặt với hệ thống thoát nước chưa hoàn chỉnh và xuống cấp, gây khó khăn trong việc thoát nước mùa mưa.
Địa hình thấp trũng về phía kênh rạch, và các hẻm thường có cao độ thấp hơn mặt đường chính khu vực này là điểm hay bị ngập úng cục bộ (sâu trung bình 0.5m, thời gian ngập trung bình 90 ngày/năm) do nền thấp hơn so với các đường giao thông và bờ kè sông Long Bình (thấp hơn 0,1-0,3m).
Vì đây là chợ đầu mối, nên nguy cơ ô nhiễm môi trường cao, do nước mưa ứ đọng và hòa lẫn với nước thải thủy sản từ các tiểu thương trong chợ, gây mất vệ sinh và mỹ quan khu vực. Do đó, mô hình SUDS ở Trà Vinh được thiết kế không chỉ để giải quyết ngập lụt mà còn phải xử lý vấn đề nước thải cục bộ.
Các giải pháp SUDS được áp dụng tại Vĩnh Long và Trà Vinh
Các giải pháp kỹ thuật cụ thể của mô hình SUDS được triển khai tại Vĩnh Long và Trà Vinh đều tích hợp các hạng mục quản lý nước mưa tại nguồn và được thiết kế để phù hợp với điều kiện địa hình và môi trường cục bộ của từng địa điểm.
Cả hai địa điểm đều sử dụng các giải pháp cốt lõi về lưu trữ nước ngầm và bề mặt thấm. Hạng mục bể chứa nước mưa ngầm đều được thiết kế để lưu trữ nước mưa, sử dụng module chứa nước dạng khối rỗng sản xuất từ nhựa tái chế.
Cụ thể, mô hình Vĩnh Long có tổng dung tích lưu trữ là 41,03m³, trong khi mô hình tại Trà Vinh có dung tích lớn hơn, đạt 108m³. Bề mặt bể chứa được bảo vệ bằng vỉ nhựa thoát nước chịu lực, vải địa kỹ thuật và cát nền đầm chặt nhằm tránh sụt lún bề mặt.
Cả hai hệ thống đều tích hợp van một chiều để ngăn chặn tình trạng nước từ hệ thống thoát nước hiện hữu chảy ngược vào bể chứa ngầm và sử dụng các ống (uPVC D168 ở Vĩnh Long, D160 ở Trà Vinh) để dẫn thấm nước từ bể ra môi trường đất xung quanh.
Hạng mục hè đường/nền sân bãi đỗ xe tự thấm cũng là giải pháp chung, sử dụng gạch tự chèn kích thước nhỏ có khe thấm nước lắp đặt phía trên vỉ thoát nước nhựa tái chế dày 30mm.
Lớp vỉ thoát nước này tạo ra một tầng rỗng bên dưới, có khả năng thoát nước ngầm nhanh chóng, được bọc bởi vải địa kỹ thuật HDPE và chèn bằng cốt liệu đá hoặc sỏi đồng kích cỡ để đảm bảo khả năng thấm lọc. Tổng diện tích hè tự thấm tại Vĩnh Long là 118m² và nền sân tự thấm tại Trà Vinh là 483m².
Bên cạnh các giải pháp chung, mỗi mô hình có những hạng mục chuyên biệt để giải quyết các thách thức cục bộ. Tại Vĩnh Long, mô hình tích hợp rãnh thấm lọc sinh học (Bioretention), có chiều rộng 2m và dài 53m. Rãnh này sử dụng kết cấu thấm lọc nhiều lớp, thu nước từ Quốc lộ 53 thông qua các ống D60.
Nền sân bãi đỗ xe tự thấm và trạm xử lý nước thải quy mô nhỏ.
Nước được thu vào ống HDPE hai vách đục lỗ có bọc vải địa thấm. Lớp trên cùng được trồng các loại cây chịu ngập như cỏ, cây mỏ két và thủy trúc, đồng thời thiết kế sàn gỗ nhựa ngoài trời làm không gian nghỉ ngơi cho người đi bộ. Trong khi đó, mô hình tại Trà Vinh, do nằm ở khu vực Chợ Bạch Đằng với nguy cơ nước thải thủy sản gây ô nhiễm, đã bổ sung Module xử lý nước thải.
Đây là hệ thống xử lý khép kín, hợp bộ, với công suất 5-10m³/ngày đêm. Quá trình xử lý bao gồm việc thu gom nước thải tập trung, qua bể tách dầu mỡ, và sử dụng các công nghệ tiên tiến (lọc sinh học/hóa học, màng lọc, và khử trùng bằng clo hoặc UV) nhằm đảm bảo chất lượng nước sau xử lý đạt tiêu chuẩn xả thải.
Hiệu quả của hai mô hình thí điểm SUDS
Cả hai dự án đều mang lại những lợi ích quan trọng. Giảm ngập úng: Các mô hình SUDS giúp giảm tải cho hệ thống thoát nước hiện hữu, giảm tình trạng ngập úng cục bộ, đặc biệt là tại các khu vực đô thị có mật độ xây dựng cao.
Cải thiện chất lượng nước: Hệ thống giúp lọc và xử lý nước mưa chảy tràn trước khi thấm xuống đất hoặc xả ra môi trường, góp phần cải thiện chất lượng nguồn nước ngầm và nước mặt.
Tăng cường không gian xanh và cảnh quan đô thị: Các giải pháp SUDS thường được tích hợp với cây xanh, thảm cỏ, tạo ra các không gian công cộng thân thiện với môi trường và cải thiện vi khí hậu.
Nâng cao nhận thức cộng đồng: Việc triển khai các mô hình mới này góp phần nâng cao nhận thức của người dân về quản lý nước mưa bền vững và thích ứng với biến đổi khí hậu.
Tái sử dụng nước: Nước mưa được thu gom và xử lý có thể được tái sử dụng cho các mục đích như tưới cây, rửa đường, giúp tiết kiệm nguồn nước sạch.
Hai mô hình thí điểm SUDS tại Vĩnh Long và Trà Vinh mang lại lợi ích cho một số lượng lớn người dân, bao gồm cả những người sinh sống trực tiếp trong khu vực và những người thường xuyên di chuyển qua đây.
Cụ thể, dự án tại Vĩnh Long tác động đến tổng cộng 30.996 người và lượt người mỗi ngày. Con số ấn tượng này bao gồm 236 cư dân sinh sống cố định trong lưu vực dự án, cùng với khoảng 4.510 lượt người mỗi ngày hưởng lợi từ không gian xanh và cảnh quan được cải thiện, đặc biệt là khu vực gần Bệnh viện Đa khoa tỉnh.
Quan trọng nhất, dự án giải quyết vấn đề ngập úng trên tuyến đường giao thông huyết mạch, mang lại lợi ích cho khoảng 25.200 lượt người tham gia giao thông hàng ngày.
Trong khi đó, dự án tại Trà Vinh có phạm vi ảnh hưởng tập trung hơn, với tổng số người và lượt người hưởng lợi ước tính là 14.760. Trong đó, có 1.320 người dân sinh sống trực tiếp tại khu vực.
Lợi ích về cảnh quan và không gian công cộng ước tính tiếp cận khoảng 5.040 lượt người mỗi ngày, và việc cải thiện tình trạng ngập úng trên các tuyến đường địa phương sẽ tác động tích cực đến 8.400 lượt người di chuyển qua khu vực hàng ngày.
Cả 2 dự án trên do Chương trình "Thích ứng với biến đổi khí hậu Đồng bằng sông Cửu Long, MCRP - GIZ/SECO" tài trợ. Mặc dù quy mô của 2 dự án trên rất nhỏ, nhưng qua thực tế triển khai đã đem lại những hiệu quả thiết thực.
Người dân trong khu vực rất hài lòng với việc triển khai dự án tại địa phương. Hy vọng kinh nghiệm triển khai trên, có thể là bài học cho những khu vực khác đặc biệt trong tình hình mưa bão, ngập úng hiện nay.