Nghị định số 140/2025/NĐ-CP của Chính phủ, có hiệu lực từ 1/7/2025, được xem là bước đột phá trong việc tổ chức chính quyền địa phương hai cấp. Nghị định đã trao quyền cho cấp xã quản lý giao thông cơ sở, cấp phép vỉa hè, bảo vệ hạ tầng đường bộ...
Phân quyền về cơ sở trong quản lý đường bộ
Nghị định 140/2025/NĐ-CP (NĐ 140) quy định về phân định thẩm quyền của chính quyền địa phương 2 cấp trong lĩnh vực quản lý nhà nước của Bộ Xây dựng ra đời trong bối cảnh thực hiện Nghị quyết số 190/2025/QH15 của Quốc hội về sắp xếp tổ chức bộ máy nhà nước.
Nghị định số 140/2025/NĐ-CP của Chính phủ, có hiệu lực từ 01/7/2025, được xem là bước đột phá trong việc tổ chức chính quyền địa phương hai cấp.
Đây là một động thái chiến lược, thể hiện tầm nhìn của Chính phủ trong việc kiến tạo một nền hành chính tinh gọn, hiệu quả, tạo cơ sở pháp lý cho hoạt động liên tục khi áp dụng mô hình chính quyền địa phương hai cấp. Sự thay đổi này tập trung vào việc đồng bộ hóa cơ chế hoạt động, đặc biệt trong các lĩnh vực quản lý nhà nước của Bộ Xây dựng.
Trọng tâm của Nghị định là phân định rõ nhiệm vụ, quyền hạn, đồng thời khẳng định nguyên tắc phân định phải bảo đảm không trùng lặp, chồng chéo, bỏ sót chức năng, nhiệm vụ giữa các cấp chính quyền địa phương.
Trong lĩnh vực giao thông đường bộ, NĐ 140 đã mạnh mẽ chuyển giao thẩm quyền từ cấp huyện xuống cấp cơ sở, vốn được xem là tầng nấc quản lý trung gian gây ra nhiều ách tắc hành chính trước đây.
Theo quy định tại Điều 23 NĐ 140, thẩm quyền quản lý đường bộ được chuyển giao rõ ràng và cụ thể, UBND cấp xã thực hiện chức năng là cơ quan quản lý đường bộ thuộc UBND cấp huyện quy định tại khoản 6 Điều 2 Luật Đường bộ năm 2024.
Nhiều thủ tục hành chính quan trọng, vốn dĩ thuộc cấp huyện hoặc cơ quan chuyên môn cấp huyện, nay được giao cho UBND cấp xã thực hiện trực tiếp, bao gồm: thẩm quyền cấp phép sử dụng tạm thời lòng đường, vỉa hè vào mục đích khác; thẩm quyền giải quyết thủ tục hành chính; thẩm quyền chấp thuận vị trí, thiết kế đấu nối tạm và cấp giấy phép thi công; trách nhiệm tổ chức thực hiện bảo vệ kết cấu hạ tầng đường bộ; và thẩm quyền thực hiện công tác thẩm tra, thẩm định an toàn giao thông đường bộ đối với đường bộ được giao quản lý.
Sự phân cấp triệt tiêu lớp lang hành chính này giúp giải quyết các vấn đề cấp thiết, thường xuyên phát sinh tại cơ sở một cách nhanh chóng. Công tác cấp phép vỉa hè, lòng đường, hay giải quyết đấu nối kỹ thuật vốn là những khâu dễ phát sinh tiêu cực do quy trình kéo dài và thiếu sự giám sát trực tiếp, nay được kỳ vọng sẽ minh bạch, thông suốt hơn khi quyền lực được đặt gần dân.
Tăng tính chủ động
Phân quyền mạnh mẽ cho cấp xã, hay còn gọi là "phân quyền về cơ sở", đòi hỏi phải có cơ chế đối trọng rõ ràng. NĐ 140 đã thiết lập cơ chế kiểm soát theo chiều dọc, nhấn mạnh tính công khai, minh bạch, trách nhiệm giải trình và yêu cầu cấp tỉnh phải thực hiện việc kiểm tra, thanh tra, giám sát đối với các nhiệm vụ phân định thẩm quyền.
Tuy nhiên, thực tế triển khai luôn phức tạp hơn lý thuyết. Việc thực thi phân quyền cần có các giải pháp nền tảng để tránh rơi vào tình trạng "phân quyền đi kèm phân trách nhiệm" mà thiếu "phân bổ năng lực" và nguồn lực tài chính tương xứng.
Theo quy định tại Điều 23 NĐ 140, thẩm quyền quản lý đường bộ được chuyển giao rõ ràng và cụ thể, UBND cấp xã thực hiện chức năng là cơ quan quản lý đường bộ thuộc UBND cấp huyện quy định tại khoản 6 Điều 2 Luật Đường bộ năm 2024.
Theo chia sẻ từ đại diện UBND một phường đang thí điểm mô hình hai cấp tại Hà Nội, việc nhận được thẩm quyền cấp phép sử dụng vỉa hè, đấu nối kỹ thuật mang lại lợi ích rất lớn về mặt quản trị.
Đại diện của địa phương này cho hay, trước đây, một hồ sơ xin phép sử dụng tạm thời vỉa hè phải chuyển qua cấp huyện, mất ít nhất 5-7 ngày làm việc để luân chuyển và thẩm định. Nay, được trực tiếp cấp phép, thời gian rút ngắn còn 2-3 ngày.
Điều này không chỉ giúp người dân, doanh nghiệp (đặc biệt là hộ kinh doanh nhỏ) giải quyết thủ tục nhanh chóng, mà còn giúp chủ động điều tiết và xử lý vi phạm trật tự đô thị ngay lập tức, không còn tình trạng chờ văn bản chỉ đạo từ cấp trên. Tính chủ động được nâng cao rõ rệt.
Cấp xã là đơn vị nắm rõ nhất hiện trạng giao thông, nhu cầu sử dụng lòng đường, vỉa hè tại khu vực mình. Khi xảy ra sự cố trong quá trình vận chuyển hàng hóa nguy hiểm, UBND cấp xã cũng là đơn vị chịu trách nhiệm xử lý kịp thời trên địa bàn quản lý. Sự chủ động này là nền tảng để giải quyết các vấn đề quản lý trật tự đô thị phức tạp.
Theo các chuyên gia về quản trị đô thị và xây dựng, thách thức lớn nhất khi trao thẩm quyền quản lý kỹ thuật phức tạp (như thẩm định an toàn giao thông, chấp thuận đấu nối) cho cấp xã chính là năng lực chuyên môn.
NĐ 140 đã lường trước điều này khi quy định: Cơ quan được giao quản lý xây dựng thuộc UBND cấp xã thực hiện thẩm định Báo cáo nghiên cứu khả thi, thiết kế xây dựng theo phân cấp của UBND cấp tỉnh.
Để giải quyết triệt để "lỗ hổng" này, các chuyên gia đề xuất một cách tiếp cận linh hoạt, thực tế hơn: Thay vì mỗi xã cố gắng duy trì một bộ phận chuyên môn nhỏ lẻ, thiếu chuyên gia, UBND cấp tỉnh cần tổ chức các đơn vị quản lý xây dựng và giao thông liên xã (theo quy định tại Điều 29 về việc thay thế "cấp huyện" bằng "cấp xã hoặc cấp xã lân cận").
Đơn vị này sẽ tập hợp nguồn lực kỹ sư, kiến trúc sư chất lượng cao để thực hiện các nhiệm vụ thẩm định mang tính kỹ thuật phức tạp cho nhiều xã lân cận, đảm bảo chất lượng công việc theo đúng quy chuẩn chung. Đây là mô hình tận dụng nguồn lực hiệu quả, giảm gánh nặng cho ngân sách cấp xã.
Song song đó, việc cấp phép vỉa hè, lòng đường vốn là lĩnh vực nhạy cảm, dễ phát sinh tiêu cực. Giải pháp là thiết lập cơ chế giám sát chéo hiệu quả, yêu cầu các tỉnh ban hành quy chế phối hợp cụ thể giữa cấp xã với các đơn vị chuyên môn cấp tỉnh, đảm bảo hoạt động cấp phép được kiểm soát và kiểm tra định kỳ.
Đặc biệt, việc công khai tất cả các hồ sơ cấp phép trên cổng thông tin điện tử của xã là một bước đi dân chủ hóa, giúp người dân trở thành "tai mắt" giám sát, củng cố tính minh bạch.
Cơ hội hiện đại hóa hạ tầng cơ sở
NĐ 140 cũng điều chỉnh việc sử dụng quy hoạch sử dụng đất cấp xã làm căn cứ xác định quỹ đất dành cho kết cấu hạ tầng đường bộ và làm cơ sở để cấp giấy phép xây dựng có thời hạn (khoản 2, khoản 3 Điều 29). Điều này khẳng định vai trò chủ động của cấp xã trong quản lý không gian phát triển.
Sự đột phá của NĐ 140 không chỉ dừng lại ở đường bộ mà còn lan tỏa sang các lĩnh vực hạ tầng kỹ thuật và giao thông đa ngành khác: UBND cấp xã có thể là chủ sở hữu đối với hệ thống thoát nước hoặc được phân cấp là chủ đầu tư hệ thống thoát nước khu dân cư nông thôn tập trung. Đồng thời được giao trách nhiệm tổ chức chỉ đạo việc thống kê hằng năm và lập cơ sở dữ liệu về cây xanh đô thị.
Các chuyên gia đô thị nhấn mạnh, sự đồng bộ giữa quy hoạch và thực thi chính là chìa khóa để NĐ 140 không chỉ xóa bỏ chồng chéo hành chính mà còn mở đường cho sự phát triển đô thị, nông thôn có kiểm soát và hiện đại.
Tuy nhiên, để Nghị định thực sự đi vào cuộc sống một cách hiệu quả và bền vững, các địa phương, đặc biệt là UBND cấp tỉnh, cần nhanh chóng cụ thể hóa các quy định phân cấp và xem việc đầu tư cho chuyên môn cán bộ cấp xã là nhiệm vụ trọng tâm hàng đầu. Chỉ khi đó, thực quyền được giao mới trở thành động lực mạnh mẽ để kiến tạo một nền quản trị giao thông hiện đại và thông suốt.