Việc sửa đổi Luật Xây dựng được xem là bước tiến lớn của ngành Xây dựng, song theo các chuyên gia, luật mới cần khắc phục tình trạng bất bình đẳng trong hợp đồng xây dựng, chồng chéo pháp luật và bổ sung cơ chế bảo lãnh thanh toán để bảo vệ nhà thầu.
Không bảo lãnh thanh toán, nhà thầu dễ "tiền mất tật mang"
Anh Nguyễn Thế Toàn, một nhà thầu phụ tại Ninh Bình cho biết, công ty anh từng gặp vướng mắc khi thực hiện một dự án đầu tư xây dựng hạ tầng giao thông, dù đã hoàn thành khoảng 60% khối lượng công việc nhưng chủ đầu tư vẫn chậm thanh toán.
Một số nhà thầu phản ánh thực trạng nhiều chủ đầu tư chậm thanh toán, thiếu trách nhiệm trong thực hiện hợp đồng xây dựng.
"Chúng tôi đã nhiều lần kiến nghị nhưng chủ đầu tư liên tục viện dẫn lý do, khi thì cho rằng ngân sách chưa được phân bổ, khi thì lấy cớ thủ tục giải ngân chưa hoàn tất", anh Toàn chia sẻ.
Theo anh, trong quá trình triển khai, nhà thầu đã phải tự ứng vốn, thậm chí đi vay ngân hàng để bảo đảm tiến độ và chất lượng công trình. Công trình hoàn thành đã đem lại lợi ích rõ rệt cho cộng đồng, song việc thiếu quy định ràng buộc trách nhiệm chủ đầu tư, cùng với hợp đồng xây dựng còn thiếu chặt chẽ, đã khiến nhiều đơn vị rơi vào cảnh nợ đọng, khó khăn về tài chính, thậm chí có nguy cơ phá sản.
Thừa nhận thực tế này, tại Hội thảo góp ý hoàn thiện dự thảo Luật Xây dựng (sửa đổi) mới đây, ông Nguyễn Quốc Hiệp, Chủ tịch Hiệp hội Nhà thầu xây dựng Việt Nam cho rằng, Luật Xây dựng mới cần khắc phục tình trạng bất bình đẳng trong hợp đồng xây dựng.
Tuy nhiên, ông cho rằng, luật mới cần khắc phục tình trạng bất bình đẳng trong hợp đồng xây dựng. "Trước đây, nhà thầu thường ở thế yếu, bị áp đặt bởi chủ đầu tư, nhiều điều khoản thưởng, phạt tùy tiện. Lần sửa đổi này đã có sự công bằng hơn, coi nhà thầu như đối tác, đây là một bước tiến quan trọng", ông Hiệp nói.
Ông cho rằng, nợ đọng xây dựng đang có mức ảnh hưởng lớn, cần quy định cụ thể trách nhiệm của chủ đầu tư trong bảo lãnh thanh toán, cũng như đảm bảo nhà thầu phụ được chi trả đúng theo hợp đồng.
Dẫn chứng thực tế, ông Hiệp kể câu chuyện về một nhà thầu từng thực hiện công trình lớn tại Hà Nội, dù công trình đã hoàn thành 70% khối lượng công việc, nhưng chủ đầu tư vẫn không thanh toán cho nhà thầu.
Chưa dừng lại ở đó, chủ đầu tư sau đó di chuyển vào TP Hồ Chí Minh, thay đổi tên doanh nghiệp, khiến việc đòi nợ trở nên bất khả thi. Nhà thầu sau đó khởi kiện, thậm chí nhờ cả luật sư nước ngoài hỗ trợ, nhưng vẫn không thể thu hồi được số tiền lên tới hơn 67 tỷ đồng. Đây là bài học đắt giá.
Từ thực tế này, ông Hiệp kiến nghị phải có quy định thanh toán tối thiểu 30% giá trị hợp đồng ngay từ đầu, nhằm tránh rủi ro cho nhà thầu. Đồng thời, luật cần bổ sung cơ chế trọng tài kinh tế để xử lý tranh chấp hợp đồng và yêu cầu chủ đầu tư có bảo lãnh thanh toán hợp pháp trước khi khởi công.
Gỡ chồng chéo, tạo môi trường đầu tư minh bạch
Bên cạnh cơ chế bảo lãnh cho các nhà thầu, ông Nguyễn Quốc Hiệp cũng cho rằng, một trong những vướng mắc lớn hiện nay là sự chồng chéo giữa Luật Xây dựng và Luật Đất đai, đơn cử như việc xác định giá đất theo phương pháp thặng dư.
Theo quy định tại Nghị định 71 và Nghị định 226, việc tính chi phí đầu tư xây dựng để xác định giá đất được ưu tiên, dựa trên dự toán đã được cơ quan chuyên môn thẩm định hoặc tư vấn độc lập thẩm tra.
Tuy nhiên, tại các địa phương, nhiều chủ đầu tư đã nộp dự toán hạ tầng kỹ thuật có thẩm tra hợp lệ, được Sở Xây dựng xác nhận đúng pháp luật xây dựng, nhưng lại bị Hội đồng định giá đất loại bỏ chỉ vì trong dự toán có một số vật tư chưa có đơn giá do cơ quan Nhà nước công bố...Những vướng mắc này gây thiệt hại lớn cho nhà đầu tư.
Theo các chuyên gia, Luật Xây dựng mới cần tháo gỡ vướng mắc được quy định chồng chéo trong các luật, dẫn đến những ách tắc trong đầu tư xây dựng.
Ở góc độ địa phương, ông Huỳnh Minh Khang, Phó giám đốc Sở Xây dựng thành phố Huế cũng chỉ ra sự chồng chéo giữa Luật Đất đai và Luật Xây dựng. Theo ông, Luật Đất đai và các nghị định yêu cầu xác định giá đất theo phương pháp thặng dư. Trên thực tế, có hồ sơ dự toán đã được thẩm tra, đầy đủ cơ sở pháp lý, nhưng vẫn bị loại bỏ để chuyển sang sử dụng suất vốn đầu tư mang tính khái toán, không phản ánh sát giá thị trường.
Ông Khang nêu: "Nếu không tháo gỡ xung đột này, cả địa phương và doanh nghiệp đều khó thực hiện, tiến độ các dự án sẽ tiếp tục đình trệ".
Vì vậy, ông kiến nghị cần có hướng dẫn thống nhất để địa phương có căn cứ áp dụng, tránh tình trạng mỗi nơi hiểu và làm một kiểu, gây thiệt hại cho nhà đầu tư, lãng phí nguồn lực xã hội.
Về giải pháp, ông Nguyễn Quốc Hiệp cho rằng, việc hoàn thiện hệ thống pháp luật cần dựa trên nguyên tắc rõ ràng về tính chuyên ngành: xây dựng luật trong lĩnh vực nào thì phải lấy luật của lĩnh vực đó làm gốc. Theo ông, đối với hoạt động đầu tư xây dựng, Luật Xây dựng phải giữ vai trò nền tảng, làm căn cứ pháp lý chính; còn các vấn đề liên quan đến đất đai thì cần tuân thủ Luật Đất đai.
Cách tiếp cận này vừa bảo đảm tính thống nhất, tránh chồng chéo, vừa tạo cơ sở pháp lý minh bạch để cơ quan quản lý, doanh nghiệp và nhà đầu tư có thể triển khai dự án một cách thuận lợi, đúng quy định.
Cũng là sự chồng chéo giữa các luật nhưng ở vấn đề khác, ông Hiệp cho biết, đối với quy định bảo hành công trình, hiện có sự khác biệt giữa Luật Nhà ở và Luật Xây dựng. Luật Nhà ở quy định 60 tháng, nhưng Luật Xây dựng lại quy định 20 tháng.
"Cần có sự nghiên cứu thống nhất để tránh một vấn đề, nhưng nhiều luật quy định gây chồng chéo", ông Hiệp kiến nghị.
Làm rõ vấn đề này, ông Lê Quyết Tiến, Cục trưởng Cục Kinh tế – Quản lý đầu tư xây dựng (Bộ Xây dựng) cho biết: Trọng tâm của dự thảo Luật Xây dựng (sửa đổi) là cải cách thủ tục hành chính, đơn giản hóa quy định, cải thiện môi trường đầu tư kinh doanh; phân cấp phân quyền, bảo đảm vận hành hiệu quả chính quyền 2 cấp; chuyển mạnh từ tiền kiểm sang hậu kiểm, tăng hiệu quả quản lý Nhà nước...
Sửa Luật Xây dựng là bước đột phá mạnh mẽ đối với ngành.
Về sự chồng chéo giữa các luật, thực hiện chỉ đạo của Phó Thủ tướng Trần Hồng Hà, dự luật bổ sung Điều 4 về áp dụng Luật Xây dựng và các luật có liên quan đến hoạt động đầu tư xây dựng để phân định rõ phạm vi điều chỉnh của Luật, đảm bảo không chồng lấn với quy định tại các pháp luật về đầu tư.
Dự án luật cũng bổ sung quy định về "Bảo đảm thực hiện các nghĩa vụ trong hợp đồng xây dựng" của các chủ thể tham gia hợp đồng; bổ sung quy định về một số trường hợp bất khả kháng, hoàn cảnh thay đổi cơ bản trong các hoạt động xây dựng; bổ sung quy định liên quan đến ưu tiên sử dụng trọng tài trong nước để giải quyết tranh chấp hợp đồng xây dựng đối với các dự án công...
Những điều chỉnh này, theo ông Lê Quyết Tiến, sẽ góp phần tạo lập môi trường đầu tư minh bạch, thông thoáng, thúc đẩy sự phát triển bền vững của ngành xây dựng và nâng cao hiệu quả quản lý Nhà nước.