Báo Xây dựng trao đổi với ông Lê Doãn Hợp, nguyên Bộ trưởng Bộ Thông tin & Truyền thông xung quanh câu chuyện này.

Chưa có chiến lược dài hạn cho độc giả số

Từng là tư lệnh ngành Thông tin & Truyền thông giai đoạn đầu thế kỷ XXI, ông đánh giá thế nào về quá trình chuyển đổi của báo chí Việt Nam trong hơn một thập kỷ qua? Đâu là bước tiến và đâu là điểm còn chậm đổi mới?

Khoảng năm 2008 - 2010, khái niệm "báo chí điện tử" mới manh nha, nhiều tòa soạn còn coi trang web như bản sao của báo in. 

Hơn một thập kỷ sau, bức tranh đã đổi màu rõ rệt: gần như 100% cơ quan báo chí có phiên bản số; mô hình "tòa soạn hội tụ" (newsroom convergence) dần phổ biến; video, podcast, infographic, livestream, short-form video (TikTok, YouTube Shorts) đã vươn lên thành dòng thông tin chủ lực.

Chúng ta đã có bước tiến rất nhanh về hạ tầng công nghệ và sản lượng nội dung. Hệ sinh thái báo chí số phát triển mạnh, các tòa soạn đều có mặt trên đa nền tảng, từ website đến mạng xã hội, mobile app, OTT... Tuy nhiên, điểm nghẽn lớn nằm ở chuyển đổi tư duy và mô hình vận hành.

Câu chuyện chuyển đổi tư duy như ông nói là gì?

Nhiều cơ quan báo chí vẫn coi báo điện tử như phần mở rộng của báo in, chưa có chiến lược dài hạn cho độc giả số. 

Chúng ta thiếu hệ sinh thái dữ liệu báo chí (news analytics), thiếu năng lực phân tích hành vi công chúng, chưa đầu tư bài bản cho các mô hình thu phí nội dung (paywall, membership, micro-payment...) và quảng cáo số dựa trên dữ liệu.

Một số tòa soạn triển khai newsroom hội tụ, nhưng mô hình vẫn thiên về kỹ thuật, chưa đi đến cốt lõi là quản trị nội dung theo dữ liệu và chiến lược tòa soạn số. Khoảng cách giữa "số hóa hạ tầng" và "chuyển đổi vận hành - tư duy" vẫn còn khá lớn.

Tôi cho rằng, với chặng đường chuyển đổi số, hiện chúng ta có công nghệ, sản phẩm, nhưng chưa có mô hình kinh tế báo chí số bền vững và chưa hoàn toàn làm chủ dữ liệu độc giả - thứ sẽ quyết định sự sống còn trong thập niên tới.

"Vũ khí" là siêu máy chủ, trí tuệ nhân tạo

Báo chí cách mạng từng là vũ khí sắc bén trong công cuộc giành độc lập, giữ nước. Trong thời đại công nghệ số - nơi mạng xã hội và thuật toán chi phối, theo ông vai trò của báo chí có thay đổi gì không?

Vũ khí sắc bén ngày trước là cây bút, tờ báo in; hôm nay là siêu máy chủ, thuật toán phân phối và trí tuệ nhân tạo.

Thế nhưng, chúng ta phải hiểu rõ những cốt lõi tiên phong trên mặt trận tư tưởng không hề đổi. Báo chí vẫn giữ sứ mệnh khai sáng, phản biện, cổ vũ cái đúng và đấu tranh ngăn chặn cái sai - dù công cụ đã thay đổi.

Trong môi trường số, báo chí không thể chỉ là người đưa tin, mà phải là người kiến tạo niềm tin. 

Mỗi phóng viên, biên tập viên phải trở thành "người gác cổng thông tin" thông minh và có bản lĩnh. 

Trước ma trận tin giả, tin sai, tin rác… báo chí cần là trạm lọc thông tin đáng tin cậy, giúp công chúng phân biệt thật - giả, đúng - sai.

Sứ mệnh định hướng dư luận giờ đây mở rộng thành kiến tạo tri thức số, thúc đẩy văn hóa tranh biện lành mạnh, gìn giữ bản sắc dân tộc giữa "biển lớn" toàn cầu hóa.

Nếu báo chí thời chiến là vũ khí đấu tranh, thì báo chí thời số là nền tảng kiến tạo niềm tin, tri thức và văn minh xã hội. Đó không phải là một vai trò dễ, nhưng là vai trò không thể thay thế.

"Báo hội nghị" chiếm tỷ lệ quá cao

Nhiều ý kiến cho rằng, báo chí đang đánh mất vai trò dẫn dắt, khi công chúng tìm tin từ mạng xã hội nhanh và hấp dẫn hơn. Quan điểm của ông thế nào?

Để tìm câu trả lời cho câu hỏi này, trước hết chúng ta cần nhìn thẳng vào 5 ưu điểm và 3 nhược điểm lớn của báo chí Việt Nam hiện nay.

Với ưu điểm, báo chí Việt Nam hiện có tốc độ phát triển nhanh - số lượng ấn phẩm và nền tảng tăng nhanh, hình thức ngày càng hiện đại. 

Đội ngũ chuyên nghiệp hơn khi ngày càng trẻ hóa, tri thức hóa, chuyên nghiệp hóa; hội nhập thông tin sâu rộng; tạo động lực phát triển trong xu thế cổ vũ người tốt - việc tốt. 

Báo chí cũng đi đầu trong công tác chống tham nhũng, tiêu cực, nhiều vụ án lớn khởi phát từ điều tra báo chí.

Ngược lại, nhược điểm lớn nhất là tính chuyên nghiệp chưa cao khi "báo hội nghị" chiếm 60 - 70% nội dung; đang thiếu những phóng sự điều tra gốc rễ vấn đề nào đó. 

Hơn nữa, báo chí đại diện cho tiếng nói, diễn đàn của nhân dân nhưng tiếng nói của dân còn mờ nhạt…

Nhược điểm thứ hai là chất lượng báo chí không đều, nội dung không sâu, sức thuyết phục không cao. 

Thực tế dễ thấy đang hình thành ở một số tờ báo như nội dung không sai nhưng không hay nên ít người đọc; cho báo thì người dân nhận chứ nếu bán rất ít người mua…

Ngoài ra, còn tồn tại việc phát triển mất cân đối. Chẳng hạn, số lượng đài truyền hình quá nhiều dẫn đến sự trùng lặp nội dung, lãng phí nguồn lực đầu tư, chất lượng thông tin không sâu.

Năm tiêu chuẩn nền tảng của nhà báo

Vậy theo ông, báo chí phải thay đổi như thế nào để bắt kịp được những đòi hỏi cao hơn từ xã hội?

Người làm báo ngày nay không chỉ cần biết viết, mà còn phải biết sản xuất nội dung số, hiểu công nghệ, biết phân tích dữ liệu, nắm rõ tâm lý công chúng số. Nói cách khác, nhà báo thời đại mới cần ít nhất 5 tiêu chuẩn nền tảng.

Đầu tiên là ngoại ngữ. Không có ngoại ngữ thì không thể hội nhập. Bác Hồ từng nói: "Biết thêm một ngoại ngữ là biết thêm một dân tộc". 

Trong thời đại toàn cầu, ngoại ngữ, đặc biệt là tiếng Anh giúp nhà báo tiếp cận nguồn tin, công nghệ, xu thế và quan điểm đa chiều trên thế giới.

Thứ hai là giỏi công nghệ thông tin. Đây không chỉ là công cụ, mà là kho tri thức nhân loại. Không ai có thể làm báo hiện đại mà thiếu kỹ năng công nghệ, phân tích dữ liệu và làm chủ các nền tảng số.

Thứ ba là đạo đức. Đạo đức làm báo là nền tảng sống còn. Một nhà báo không gương mẫu, không có văn hóa ứng xử, không tôn trọng sự thật thì sớm muộn sẽ tự bị đào thải. Văn hóa chính là tinh hoa của đạo đức báo chí.

Thứ tư là tài năng. Viết tốt, chọn đề tài sắc bén, có tầm nhìn xa, dấn thân, lăn lộn - đó là những biểu hiện của người có nghề. Đọc một bài báo, người ta nhớ đến tác giả trước cả nội dung. Báo chí cần người có tài đức vẹn toàn.

Thứ năm là bản lĩnh. Trong nghề báo, dám nói điều đúng dù khó nói - là điều cốt lõi. Khen cũng cần bản lĩnh, phản biện lại càng cần bản lĩnh. 

Báo chí không thể là tiếng nói mờ nhạt. Người làm báo cần giữ được cốt cách: công tâm, dũng cảm và trí tuệ.

Chỉ khi làm được những điều đó, báo chí mới có thể lấy lại vai trò dẫn dắt, định hình nhận thức và tạo ảnh hưởng xã hội một cách bền vững.

Cân nhắc thiết lập Quỹ phát triển báo chí số

Báo chí muốn chuyển đổi số cần nguồn lực tài chính, công nghệ, con người. Vậy, đâu là mắt xích quan trọng nhất hiện nay và làm sao để tháo gỡ? Liệu Nhà nước có nên lập quỹ hỗ trợ chuyển đổi số báo chí, như nhiều quốc gia đã làm, thưa ông?

Tôi cho rằng con người là then chốt nhất. Công nghệ có thể mua, tài chính có thể huy động, nhưng tư duy, kỹ năng và tinh thần của người làm báo mới là yếu tố định đoạt sự thành - bại trong chuyển đổi số.

Nhiều cơ quan báo chí vẫn còn làm báo số bằng tư duy báo in, coi kỹ thuật viên là trung tâm chuyển đổi chứ không phải phóng viên, biên tập viên. 

Trong khi đó, cốt lõi của chuyển đổi số phải bắt đầu từ tư duy lãnh đạo tòa soạn, chiến lược nội dung, kỹ năng phân tích dữ liệu và khả năng đổi mới sáng tạo từ đội ngũ làm báo.

Tuy nhiên, để con người có thể thay đổi, cần có môi trường thúc đẩy, cơ chế bảo đảm và cả đầu tư tài chính đủ tầm. 

Đây là lúc cần sự đồng hành của Nhà nước - không phải để bao cấp, mà để kích hoạt và nâng đỡ quá trình chuyển đổi tất yếu này.

Nhiều quốc gia đã có quỹ hỗ trợ chuyển đổi số báo chí, từ ngân sách Trung ương hoặc qua các mô hình công - tư. 

Việt Nam nên cân nhắc thiết lập Quỹ phát triển báo chí số - nơi hỗ trợ các tòa soạn đầu tư nền tảng công nghệ, đào tạo lại nhân lực, thử nghiệm mô hình kinh doanh mới và xây dựng sản phẩm số chất lượng cao.

Bên cạnh đó, cũng cần có những chính sách ưu đãi thuế, truy cập dữ liệu công, chia sẻ hạ tầng truyền dẫn và khuyến khích sáng tạo nội dung gốc. 

Báo chí không thể đơn độc trong công cuộc này. Chuyển đổi số báo chí, xét cho cùng, không chỉ là việc của ngành báo, mà là một phần trong chiến lược chuyển đổi số quốc gia.

Như ông nói ở trên, dù công nghệ có phát triển đến đâu đi chăng nữa, yếu tố con người vẫn là quan trọng nhất. Vậy theo ông, để kiến tạo được niềm tin, tri thức, báo chí cần phải làm gì?

Một nhà báo chân chính cần thực thi: "Trung thực - Hướng thiện". Không thuật toán nào có giá trị lâu dài bằng niềm tin xã hội. Sự tin cậy là tài sản quý giá nhất mà báo chí phải giành và giữ lấy.

Trung thực là làm báo phải nói đúng, viết đúng nhưng phải có lợi cho quốc gia. Không thể khác! Còn hướng thiện là viết cái gì cũng hy vọng sau khi đọc xong con người hướng tới làm việc thiện. 

Nhà báo là đưa thông tin chứ không phải quan tòa để kết tội khi chưa có bản án. Tóm lại, mục tiêu là xây dựng, góp ý chứ không phê phán, chỉ trích.

Để nhà báo có thể phát triển được, tôi đề nghị sửa Luật Báo chí chi tiết hơn. Sau khi có Luật Báo chí đồng bộ, các nhà báo tự quản lý mình bằng luật, chứ không cần ra mệnh lệnh hành chính.

Cảm ơn ông!