Trao đổi với Báo Xây dựng, ông Tạ Quang Vinh, Cục trưởng Cục Kết cấu hạ tầng xây dựng (Bộ Xây dựng) nhấn mạnh những nguyên nhân gốc rễ và các giải pháp cấp bách.

Bất cập từ hệ thống thoát nước lạc hậu

Thưa ông, trận ngập lịch sử vừa qua đã phơi bày điểm yếu của hạ tầng đô thị. Sau nhiều năm đầu tư, vì sao hệ thống thoát nước của các thành phố lớn vẫn chưa theo kịp tốc độ đô thị hóa?

Ông Tạ Quang Vinh: Hầu hết các đô thị lớn của nước ta, từ Hà Nội, TP.HCM đến Đà Nẵng, Hải Phòng, vẫn chủ yếu sử dụng hệ thống thoát nước chung, nước mưa và nước thải cùng chảy về các kênh, mương và sông chính.

Dù đã có nhiều dự án quy mô lớn được đầu tư, song tốc độ đô thị hóa nhanh (hiện khoảng 44,3%) khiến hạ tầng thoát nước không theo kịp.

Phần lớn mạng lưới cống đã được xây dựng từ hàng chục năm trước, cải tạo chắp vá, thiếu đồng bộ. Ở một số khu đô thị mới, hệ thống thoát nước mưa và nước thải đã được tách riêng, nhưng mới dừng ở phạm vi nội bộ dự án, chưa tạo được mạng lưới kết nối tổng thể toàn đô thị.

Hiện cả nước có khoảng 23 đồ án quy hoạch chuyên ngành thoát nước, song tiến độ thực hiện đầu tư xây dựng các công trình thoát nước còn chậm, thiếu gắn kết giữa quy hoạch, đầu tư và vận hành.

Riêng Hà Nội, nơi vừa trải qua một trong những trận ngập lụt lớn trong lịch sử, ông nhìn nhận thế nào về nguyên nhân ngập úng và thực trạng này xuất phát từ đâu?

Ông Tạ Quang Vinh: Trận mưa vừa qua tại Hà Nội có nơi lượng mưa vượt 500mm chỉ trong chưa đầy một ngày, cao gần gấp đôi so với năng lực thiết kế của hệ thống thoát nước (310mm/2 ngày). Các hồ điều hòa và trạm bơm đều vận hành đầy tải.

Theo Quy hoạch chuyên ngành thoát nước của Hà Nội đến năm 2030 được Thủ tướng Chính phủ duyệt tại Quyết định số 725/QĐ-TTg (QH725), Hà Nội cần có 48 trạm bơm với tổng công suất 1.315m³/s và 5.405ha hồ điều hòa, theo báo cáo của Sở Xây dựng Hà Nội đến nay mới đạt khoảng 20% công suất trạm bơm và 18,7% diện tích hồ điều hòa.

Hệ thống tiêu thoát cơ bản mới hoàn thiện ở lưu vực Tô Lịch, trong khi các vùng Tả Nhuệ, Hữu Nhuệ, Bắc Hà Nội… vẫn phụ thuộc tiêu thoát nông nghiệp.

Cùng với đó là tốc độ đô thị hóa nhanh khiến mặt phủ bê tông tăng, đất thấm nước giảm mạnh; quy hoạch nền thiếu đồng bộ tạo ra những vùng trũng "bắt nước". Khi mưa lớn trùng đỉnh triều, toàn hệ thống rơi vào tình trạng quá tải.

Điểm nghẽn từ quy hoạch đến quản lý, vận hành

Thưa ông, nhiều người cho rằng, ngoài "thiên tai", phần "nhân tai" mới là nguyên nhân sâu xa khiến đô thị ngày càng dễ ngập. Ông suy nghĩ sao về điều này?

Ông Tạ Quang Vinh: Thực tế, thiên tai chỉ là phần ngọn, còn "nhân tai" mới là gốc rễ. Việc bê tông hóa, san lấp hồ ao, cống hóa kênh mương đã khiến những không gian trữ nước tự nhiên, "lá phổi thủy sinh" của đô thị bị thu hẹp nghiêm trọng. Khi không còn chỗ cho nước thấm, thì mưa nhỏ cũng hóa thành ngập.

Cùng với đó là quản trị phân mảnh, có nơi quản lý tập trung, có nơi phân cấp, dẫn tới vận hành, bảo trì không thống nhất.

Giá dịch vụ thoát nước hiện chỉ từ 700 - 2.600 đồng/m³, thấp hơn nhiều so với chi phí thực tế, khó thu hút các thành phần kinh tế tư nhân tham gia đầu tư xây dựng hệ thống thu gom và xử lý nước thải.

Đáng lo ngại hơn, dữ liệu hạ tầng kỹ thuật còn thiếu và yếu, hồ sơ cũ chưa số hóa, gây khó trong giám sát và điều hành theo thời gian thực. Và không thể bỏ qua yếu tố ý thức như xả rác, lấn chiếm cửa thu nước vẫn phổ biến, khiến những hố ga thành "bẫy nước" khổng lồ giữa lòng đường với vỉa hè.

Ông có thể chỉ rõ những "điểm nghẽn điển hình" khiến các thành phố lớn của Việt Nam mãi loay hoay với bài toán ngập úng?

Ông Tạ Quang Vinh: Mỗi đô thị có đặc thù địa hình, thủy văn khác nhau, nhưng nhìn tổng thể, nút thắt hạ tầng là điểm chung, khiến bài toán ngập úng vẫn chưa có lời giải triệt để.

Tại Hà Nội, Quy hoạch 725 đặt mục tiêu xây dựng 48 trạm bơm với tổng công suất 1.315m³/s, song đến nay mới đạt khoảng 20%; diện tích hồ điều hòa, yếu tố then chốt trong điều tiết dòng chảy, mới đạt khoảng 1/5 so với kế hoạch.

Ở TP.HCM, Quy hoạch tính toán cường độ mưa 76 - 95mm trong 3 giờ, trong khi thực tế có trận mưa lên tới hơn 120mm chỉ trong 60 phút. Cùng lúc, mực triều cường nhiều thời điểm vượt thiết kế trên 1,32m, khiến toàn bộ hệ thống cống, kênh, bơm quá tải.

Đà Nẵng từng ghi nhận trận mưa lịch sử với 795mm trong 16 giờ (ngày 14/10/2022) kết hợp với triều cường, lượng mưa cực đoan khiến các cửa thu, cống thoát không kịp chuyển tải, gây ngập nhanh và sâu.

Tại Huế, đặc biệt khu vực đô thị mới An Vân Dương, nền địa hình thấp, trong khi mạng lưới sông đào, cống hộp chưa được đầu tư đồng bộ, dẫn đến tình trạng ngập diện rộng mỗi khi mưa lớn.

Thành phố Cần Thơ cũng thường xuyên đối mặt với cảnh ngập do ảnh hưởng bán nhật triều. Nhiều tuyến đường bị ngập từ 0,1 - 0,6m, đặc biệt nghiêm trọng khi mưa lớn trùng đỉnh triều làm cho nước mưa bên trong không thể thoát ra mương, rạch xung quanh.

Điểm chung của các đô thị lớn là quy hoạch thoát nước chưa được cập nhật theo kịch bản khí hậu cực đoan, thiếu liên thông giữa các lưu vực tiêu thoát, và chưa có sự phối hợp hiệu quả giữa ba hệ thống trọng yếu: Đô thị - thủy lợi - giao thông. Đây là những "nút nghẽn" cần được tháo gỡ sớm để các đô thị Việt Nam có thể thích ứng tốt hơn với biến đổi khí hậu và cực đoan thời tiết ngày càng gia tăng.

Từ chống nước sang "sống chung với nước"

Từ thực tiễn đó, đâu là con đường để các đô thị Việt Nam "thích ứng với nước" thay vì luôn bị động trong mưa ngập, thưa ông?

Ông Tạ Quang Vinh: Giải pháp căn cơ không nằm ở việc chống nước, mà ở tư duy quy hoạch mới, sống hài hòa cùng nước. Đô thị cần được quy hoạch và vận hành theo hướng thích ứng, trong đó các giải pháp công trình và phi công trình phải được triển khai đồng bộ, linh hoạt.

Trước hết, cần cập nhật quy hoạch thoát nước theo kịch bản biến đổi khí hậu và nước biển dâng, ưu tiên đầu tư xây dựng công trình thoát nước để xử lý các điểm ngập trọng yếu, nơi thường xuyên ảnh hưởng đến giao thông, sinh hoạt và sản xuất.

Song song với đó, phải mở rộng không gian trữ nước đô thị, gia tăng diện tích hồ điều hòa, mặt nước, hành lang sông, kênh, mương, giảm tối đa việc bê tông hóa dòng chảy tự nhiên, khôi phục khả năng hấp thụ và điều tiết nước mưa của đô thị.

Một hướng đi quan trọng khác là ứng dụng công nghệ số trong quản lý và điều hành hệ thống thoát nước. Các bản đồ cảnh báo ngập, hệ thống cảm biến mực nước, vận hành thông minh trạm bơm và hồ điều hòa sẽ giúp chính quyền đô thị chủ động hơn trước các tình huống thời tiết cực đoan…

Cùng với đó là ý thức cộng đồng. Việc xả rác bừa bãi, lấn chiếm cửa xả, bịt kín miệng cống vẫn là nguyên nhân trực tiếp khiến hệ thống thoát nước tê liệt. Cần tăng cường tuyên truyền và xử lý nghiêm các hành vi vi phạm để hình thành văn hóa đô thị văn minh, an toàn trước mưa ngập.

Hàng năm, Bộ Xây dựng đã đề nghị UBND các tỉnh, thành phố trực thuộc Trung ương chỉ đạo rà soát, kiểm tra hệ thống tiêu thoát nước của khu vực đô thị nhằm đảm bảo việc chống ngập úng khi mưa, lũ; kiểm tra các biện pháp đảm bảo an toàn cho các công trình đầu mối hạ tầng kỹ thuật, hệ thống hạ tầng kỹ thuật đô thị.

Và hiện nay, Bộ Xây dựng đang hoàn thiện hệ thống pháp luật về thoát nước và xử lý nước thải: Sửa đổi Nghị định 80/2014/NĐ-CP, xây dựng Luật Cấp, Thoát nước và Quy chuẩn kỹ thuật quốc gia về quy hoạch đô thị và nông thôn (thay thế QCVN 01:2021/BXD).

Các văn bản này sẽ là nền tảng cho mô hình "thành phố bọt biển" (Sponge City), hướng phát triển bền vững, giúp đô thị Việt Nam chủ động hấp thụ, lưu trữ và tái sử dụng nước mưa, thích ứng linh hoạt trước biến đổi khí hậu.

Cảm ơn ông!