Căn cứ bí mật mang sứ mệnh lịch sử

Sách Lịch sử Đảng bộ Thành phố Hà Nội (1930 - 2000) của Nhà xuất bản Hà Nội (2004) ghi lại: Tối 17/8/1945, tại nhà bà Hai Nhã thôn Dịch Vọng Tiền, xã Dịch Vọng, huyện Từ Liêm (nay là phường Quan Hoa, quận Cầu Giấy), Thành uỷ và Uỷ ban khởi nghĩa đã họp hội nghị mở rộng.

Sau khi phân tích tình hình, nhất là căn cứ vào thực tế cuộc biểu tình ngày 17/8/1945, Hội nghị nhất trí nhận định: Tuy giữa ta và địch có sự chênh lệch lớn về mặt quân sự nhưng lực lượng chính trị quần chúng của ta rõ ràng là mạnh hơn hẳn địch.

Phát xít Nhật và bọn phản động không dám can thiệp vào cuộc biểu tình, thái độ nói chung là án binh bất động. Trong khi đó khí thế cách mạng của quần chúng lên cao chưa từng thấy, lôi cuốn cả một bộ phận trong cảnh sát và bảo an ngả theo. Thời cơ đã chín muồi, khởi nghĩa gấp, Hội nghị quyết định lấy ngày 18/8 để chuẩn bị, ngày 19/8 khởi nghĩa, mở đầu bằng cuộc mít tinh tại Nhà hát lớn".

Hội nghị mở rộng của Thành ủy và Ủy ban quân sự cách mạng Hà Nội tối 17/8/1945 tại nhà bà Hai Nhã đã đưa ra những quyết định vô cùng quan trọng, trực tiếp dẫn tới thắng lợi cuộc khởi nghĩa ở Hà Nội, mở màn cho Cách mạng Tháng Tám thành công, không tốn một viên đạn, không đổ một giọt máu.

Điều đặc biệt, người chủ trì hội nghị đêm 17/8 ấy là một Bí thư Thành ủy trẻ tuổi – đồng chí Nguyễn Quyết. Sau khi tham dự lớp học quân sự chỉ gần một tháng tại Thái Nguyên, giữa năm 1944 ông được phân công phụ trách công tác quân sự Hà Nội. Tháng 11/1944, được Trung ương Đảng và Bác Hồ chỉ định làm Bí thư Thành ủy Hà Nội, khi mới bước sang tuổi 23.

Chỉ vài tháng sau, dưới sự chủ trì của Bí thư Nguyễn Quyết, Thành ủy Hà Nội đã ra quyết định mang tính lịch sử: "Đem sức ta mà tự giải phóng cho ta", khởi nghĩa vào ngày 19/8/1945 bằng lực lượng tại chỗ.

Nắm vững thời cơ, hiểu rõ thế và lực của quân địch, Thành ủy Hà Nội đã đưa ra quyết sách kiên quyết, kịp thời, sáng tạo, để rồi cuộc khởi nghĩa ở Hà Nội giành thắng lợi triệt để.

Một thế kỷ gìn giữ ngôi nhà di tích trong lòng phố

Nhắc về câu chuyện giữ gìn ngôi nhà, ông Lê Văn Khương, cháu nội của bà Hai Nhã, xúc động kể: "Từng viên gạch, từng tấm liếp trong ngôi nhà này, gia đình đều cố giữ nguyên vẹn. Chúng tôi coi đây là báu vật, là ký ức thiêng liêng mà ông bà để lại".

Ông Khương đặc biệt nhắc đến một vị khách mà cả gia đình luôn kính trọng: Đại tướng Nguyễn Quyết – người sinh thời từng nhiều lần đến thăm lại nơi này.

Khi còn sống, Đại tướng thường xuyên về thăm gia đình, đứng lặng hồi lâu trước gian nhà cũ. Cũng có lần vui chuyện, Đại tướng ôn lại kỷ niệm những ngày sục sôi không khí cách mạng diễn ra ở khắp nơi, ông và các đồng chí vừa tích cực tổ chức quần chúng, vừa phải tìm cách qua mắt bọn mật thám, chỉ điểm âm mưu chống phá ở khắp nơi.

"Theo lời ông kể, 17/8/1945, nhận thấy thái độ án binh bất động, cố thủ trong doanh trại của quân Nhật, ông đã chủ trì cuộc họp khẩn cấp của Thành ủy Hà Nội, thông qua một quyết định lịch sử: Hà Nội tiến hành khởi nghĩa vào ngày 19/8/1945, tại cơ sở cách mạng là nhà của ông bà tôi", ông Khương kể lại.

Ông Hai Nhã là thầy đồ Nho yêu nước, vợ ông, bà Nguyễn Thị Bảy (tức bà Hai Nhã) làm ruộng, hai ông bà sớm giác ngộ cách mạng. Nhờ tính cần cù, hay lam hay làm, khéo vun vén của bà Hai Nhã nên gia đình ông bà có nhà ngói sân gạch khang trang, thuộc diện khá giả trong làng.

Người con trai cả của ông bà (sinh năm 1925) 15 tuổi đã tham gia kháng chiến, sau trở thành lão thành cách mạng. Những người con còn lại đều được nuôi dạy cho ăn học đầy đủ nên cũng sớm có tinh thần yêu nước, giúp đỡ cán bộ ra vào hoạt động bí mật.

Nhờ đó, đây là một địa điểm hoạt động bí mật an toàn của Thành ủy Hà Nội cho đến ngày Thủ đô được giải phóng. Sau năm 1954, bà Hai Nhã được Nhà nước tặng Huy chương kháng chiến hạng Nhất.

Ngôi nhà được xây dựng vào khoảng những năm đầu thế kỷ XX theo kiểu tường hồi bít đốc. Mái lợp ngói ta, bờ nóc đắp ngói bò, hai đốc mái đắp trụ diêm, phía trước hai hồi và hai trụ biểu kiệu trụ lồng đèn, bốn mặt lồng đèn trang trí chủ đề tứ linh, tứ quý. Thân trụ tạo vuông ba mặt để viết câu đối. Đi vào nhà phải đi qua một cổng sắt nhỏ nằm ở sát tường hồi bên trái của nhà bếp, sau đó đi qua sân để vào ngôi nhà.

Bộ khung nhà được làm bằng gỗ, phân cách thành 5 gian, có 6 bộ vì kèo trong đó 4 bộ vì kết cấu theo kiểu giá chiêng, hai vì gian hồi theo kiểu vì "ván mê". Lòng nhà, ba gian giữa để thông nhau còn hai gian hồi xây tường ngăn tạo thành hai buồng. Gian buồng bên trái là nơi tổ chức cuộc họp, chính giữa của gian buồng này vẫn còn dấu vết của căn hầm bí mật trước kia.

Căn hầm này được ông bà và 7 người con chung tay với cán bộ hoạt động bí mật kiên trì đào trong nhiều ngày tránh sự dò la của mật thám giăng khắp nơi. Căn hầm được đào thông ra khu vườn rộng phía trước và cửa phía bể nước ở sát hồi bên trái của ngôi nhà, dẫn ra bờ ao. Cuối sân, sát đường làng có một cửa nhỏ (cửa hậu) mà trước đây thường dùng làm lối thoát của các cán bộ khi bị lộ.

Vượt qua bao khó khăn, không đổi lấy sự tiện nghi hiện đại, các con cháu cụ Hai Nhã kiên trì gìn giữ ngôi nhà nguyên trạng giữa phố thị. Sau nhiều năm bền bỉ chung sức, đồng lòng tôn tạo di tích, chống xuống cấp, ngôi nhà ngày càng trở nên khang trang hơn trên khuôn viên 700m2, là địa chỉ đỏ cho nhiều thế hệ trẻ lui tới tìm hiểu truyền thống cách mạng của Thủ đô.

Đại diện Ban Quản lý di tích danh thắng Hà Nội cho biết: Nhà bà Hai Nhã là một trong những di tích được gắn biển di tích cách mạng kháng chiến. Năm 1985 biển bằng chất liệu đá đen với nội dung: "Tại căn buồng trong ngôi nhà này, tối 17/8/1945 Thành uỷ Hà Nội họp Hội nghị mở rộng quyết định ngày khởi nghĩa và kế hoạch khởi nghĩa giành chính quyền ở Hà Nội tháng Tám năm 1945".

Năm 2002, di tích được Ủy ban nhân dân Thành phố Hà Nội cho chỉnh trang thay biển mới bằng chất liệu đá granite, màu huyết dụ, phía trên có hình búa liềm, phía dưới có hình hoa sen cách điệu, xung quanh có đường diềm khắc chìm, chữ phủ nhũ vàng.

Ngày nay, di tích cách mạng "Nhà bà Hai Nhã" đã có trong công trình "Bản đồ số các địa chỉ đỏ trên địa bàn thành phố Hà Nội", một sáng kiến xuất phát từ sự tiên phong trong chuyển đổi số của thanh niên Thủ đô.