Năm 2014, Tổ chức Y tế Thế giới đặt ra mục tiêu giảm 30% tỷ lệ hút thuốc toàn cầu vào năm 2025 so với năm 2010. Song, sau hơn một thập kỷ, nhiều chuyên gia nhận định mục tiêu này khó khả thi khi chiến lược hiện tại chưa khai thác các giải pháp dựa trên khoa học và linh hoạt, phù hợp với từng quốc gia, bao gồm mô hình giảm tác hại vốn đã được áp dụng thành công trong nhiều lĩnh vực y tế khác cũng như đã được minh chứng tại nhiều quốc gia phát triển.

50% tổ chức tham gia FCTC của WHO nhận nguồn tài trợ chung

Từ năm 2003 - thời điểm Nhóm Nghiên cứu về Quy định Sản phẩm Thuốc lá (TobReg) được thành lập - WHO đã xác định giảm tác hại là một trong ba trụ cột chiến lược, cùng với giảm cung và giảm cầu. Theo đó, việc chuyển người hút thuốc sang các sản phẩm ít độc hại hơn được xem là yếu tố quan trọng để đạt được hiệu quả giảm hại.

Trên thực tế, Cục Quản lý Thực phẩm và Dược phẩm Hoa Kỳ (FDA) cùng với các cơ quan y tế tại nhiều quốc gia xem xét vai trò của các sản phẩm thuốc lá không khói trong chiến lược giảm thiểu rủi ro sức khỏe.

Tại các kỳ họp Hội nghị Các bên về Công ước Khung Kiểm soát thuốc lá (COP) các chuyên gia y tế trên toàn cầu cũng kỳ vọng WHO sẽ xem xét đến các giải pháp giảm tác hại, để cho người hút thuốc cơ hội khác thay vì lựa chọn "cai hoặc chết". Tuy nhiên, "thỉnh cầu" này chưa bao giờ được xem xét thấu đáo.

Hướng tiếp cận giảm tác hại thông qua các sản phẩm thuốc lá không khói một lần nữa vẫn bị WHO bác bỏ tại COP11 ở Geneva, bất kể có sự hiện diện của các dữ liệu đời thực tại nhiều quốc gia như Nhật Bản, Thụy Điển, Philippines, New Zealand, v.v.

Thiếu đánh giá toàn diện về các sản phẩm thuốc lá không khói cũng như việc phủ nhận thành công Trong giảm tiêu thụ thuốc lá điếu truyền thống tại các quốc gia áp dụng mô hình giảm tác hại đã làm dấy lên sự hoài khi về tính minh bạch trong quá trình thảo luận của các bên tham gia COP11.

Tiến sĩ Konstantinos Farsalinos (Đại học Patras, Hy Lạp) cho rằng thảo luận toàn cầu về giảm tác hại "đang bị chi phối bởi cảm tính và yếu tố chính trị nhiều hơn là dựa trên khoa học", dẫn đến việc phóng đại rủi ro của các sản phẩm không khói như thuốc lá nung nóng (TLNN)[1].

Theo cuộc điều tra của Firebreak, có ít nhất 15/29 tổ chức phi chính phủ tham gia FCTC được thành lập hoặc nhận nguồn tài trợ từ một hệ sinh thái chung của tổ chức từ thiện tư nhân Bloomberg Philanthropies.

Theo Financial Post, hiện ngân sách kiểm soát thuốc lá của WHO khoảng hơn 1 tỷ USD (chủ yếu do mạng lưới Bloomberg Philanthropies tài trợ). Cũng trong nhiều tháng qua, WHO đã chuẩn bị các biện pháp chống các sản phẩm nicotine mới để các đại biểu thông qua, nhằm quyết định mức độ nghiêm ngặt của chính sách toàn cầu về nicotine.

Đồng thời, WHO cũng cho rằng sẽ cần tới 9 tỷ USD để thực hiện mục tiêu loại bỏ việc sử dụng nicotine, tức tăng 800% trong bối cảnh khủng hoảng kinh tế và y tế tại nhiều quốc gia.

Dữ liệu giảm tác hại từ các quốc gia đang bị phớt lờ

Cũng tại hội nghị COP11, theo các chuyên gia, WHO cần tách bạch tính gây hại của thuốc lá nằm ở khói thuốc do đốt cháy, không phải từ nicotine.

"Chúng ta có những lựa chọn thay thế không khói thuốc giúp giảm đáng kể rủi ro, nhưng WHO lại dựng lên mọi rào cản đối với các sản phẩm này", Giáo sư David Nutt (Imperial College London) cho biết.

Theo ông, cách tiếp cận "cai hoàn toàn thuốc lá" có thể bỏ qua thực tế rằng vẫn còn hàng triệu người hút thuốc chưa thể cai ngay lập tức, từ đó buộc họ phải tiếp tục sử dụng sản phẩm vốn độc hại nhất là thuốc lá điếu truyền thống.

Giáo sư Sharifa Ezat Wan Puteh (Đại học Quốc gia Malaysia) nhận định: "Một thế giới không nicotine là lý tưởng, nhưng thực tế không diễn ra theo hướng đó". Do đó, theo các chuyên gia, sản phẩm thuốc lá không khói cũng nên được cân nhắc cho giai đoạn chuyển tiếp, tương tự như các liệu pháp thay thế nicotine (NRT) vốn đã được WHO chấp thuận, dành cho những người hút thuốc chưa thể cai hoàn toàn.

Hệ thống đánh giá Cochrane – vốn được xem là tiêu chuẩn vàng về bằng chứng y khoa – xác nhận các sản phẩm không khói thuốc giúp hỗ trợ cai thuốc lá so hiệu quả hơn so với các sản phẩm NRT như miếng dán hoặc kẹo cao su.

Thụy Điển đang trên đà trở thành quốc gia "không khói thuốc" đầu tiên (với tỷ lệ hút thuốc dưới 5%) nhờ sự chấp nhận rộng rãi sản phẩm không khói (thuốc lá ngậm), đạt tỷ lệ ung thư phổi thấp nhất châu Âu.

New Zealand cũng giảm tỷ lệ hút thuốc lá điếu xuống còn 6,8% - mức thấp thứ 5 thế giới – bằng cách kết hợp tăng thuế thuốc lá điếu lên gần 28 euro/gói và cung cấp các sản phẩm thuốc lá không khói như là biện pháp giảm nguy cơ để hỗ trợ quá trình cai thuốc.

Cũng trong khối Liên minh châu Âu (EU), nhưng ngược lại, Pháp ghi nhận kết quả khác biệt. Vào tháng 2/2025, quốc gia này đã ra lệnh cấm thuốc lá điện tử dùng một lần nhằm bảo vệ giới trẻ. Tuy nhiên, thực tế lại cho thấy lệnh cấm gia tăng hoạt động mua bán trên thị trường chợ đen. Theo khảo sát của Haypp vào tháng 10/2025, 35% người dùng đã chuyển sang mua hàng lậu, phần lớn tại các cửa hàng địa phương nhỏ lẻ và cửa hàng chuyên dụng.

Một mặt, WHO thừa nhận thuốc lá điếu là sản phẩm gây hại nhất, dẫn đến gánh nặng y tế toàn cầu với hàng triệu ca tử vong mỗi năm. Do đó, cơ quan này tập trung tăng ngân sách cho các chương trình phòng chống tác hại thuốc lá truyền thống thông qua kêu gọi tài trợ, đóng góp từ các nước. Mặt khác, WHO duy trì lập trường hạn chế hoặc đóng cửa với các giải pháp giảm tác hại như thuốc lá nung nóng, thuốc lá ngậm… và các sản phẩm thay thế khác, bất kể nhiều dữ liệu thực tiễn đang có từ Thụy điển, New Zealand, Nhật Bản...

Điều này tạo ra tranh luận về việc liệu cách tiếp cận hiện tại có thực sự tối ưu trong việc giảm tỷ lệ hút thuốc và gánh nặng bệnh tật, hay cần một chiến lược cân bằng hơn giữa phòng ngừa, cai nghiện và giảm tác hại.