Chợ truyền thống - nơi từng là trung tâm của đời sống người dân Việt Nam, đang trở thành "vùng trũng" giữa thời đại mua sắm online. Những sạp hàng tươi sống, tiếng mặc cả rôm rả, và sự gần gũi giữa người bán, người mua nay dần thưa vắng khi người tiêu dùng trẻ tuổi dời chợ lên app.

Chợ truyền thống chật vật, tạp hóa online "lên ngôi"

Tại vùng quê nhỏ xã Đông Hưng, tỉnh Hưng Yên, chợ Đông Hưng đã có hàng chục năm nay để phục vụ người dân quanh xã và các xã lân cận. Nơi đây từng là khu chợ tự phát bám dọc các con đường chính. Sau khi được quy hoạch lại, chợ có mái che, hệ thống ki-ốt và đường nội bộ thông thoáng hơn. Dẫu được đầu tư bài bản, sạch hơn, đẹp hơn, nhưng khách đến chợ ngày một thưa vắng.

Có mặt tại chợ Đông Hưng vào một sáng cuối tuần tháng 8, PV Báo Xây dựng ghi nhận, chợ chỉ lác đác người qua lại. Một dãy dài tiểu thương ngồi đìu hiu, ngán ngẩm với những sạp hàng vẫn chất đầy tới ngọn.

Không chỉ khách vắng, số lượng tiểu thương tại chợ cũng đang sụt giảm. Theo thống kê từ Ban quản lý chợ, hiện tại có khoảng 160 tiểu thương trong chợ nhưng hơn 20% gian hàng đã ngưng hoạt động hoặc không có người thuê mới. Nhiều người lớn tuổi buộc phải dẹp hàng vì không đủ doanh thu để duy trì. "Tiểu thương không bán được hàng nên họ phải trả ki-ốt để bán dọc đường nhằm giảm chi phí thuê mặt bằng", ông Mai Văn Thiệp, ban quản lý chợ Đông Hưng lý giải.

Tình cảnh tương tự cũng diễn ra với hầu hết chợ truyền thống, trên phạm vi cả nước.

Trong khi chợ truyền thống chật vật tìm lại chỗ đứng thì các tiệm tạp hóa online ngày càng chiếm ưu thế. Chỉ một cuộc điện thoại hay tin nhắn, hoặc chỉ là một cú click chuột, giao dịch đã hoàn thành. Tiền đổ vào tài khoản người bán, hàng được ship trao khách mua tận cửa nhà.

Chị Nguyễn Thúy Quỳnh, 25 tuổi, Hưng Yên, cho biết: Vì đi làm về khá muộn, nên chị thường dành ra một buổi để mua thức ăn cho cả tuần.

"Tôi vẫn mua hàng của cô bán thịt ở chợ, nhưng toàn nhắn tin trên Facebook rồi cô ấy giao tới. Mỗi lần mua lại mua cho cả tuần nên không mấy khi ra chợ" Chị Quỳnh nói.

"Tôi ưu tiên những quầy có mã QR để thanh toán, đỡ phải mang tiền mặt. Sạp nào mà chưa cho thanh toán online, hàng ngon, giá rẻ đến mấy tôi cũng không mua", chị Diệu (32 tuổi, Hưng Yên) chia sẻ.

Chị Vũ Thị Mai (30 tuổi, nhân viên ngân hàng tại Hải Dương) cũng cho biết thường đặt hàng qua Zalo của tiểu thương quen. Vừa tiện, vừa yên tâm hàng tươi quê nhà. "Nếu chợ nào có hỗ trợ đặt hàng online tôi ủng hộ ngay", chị Mai nói.

Nắm bắt nhu cầu này, tại một số tỉnh, chính quyền đã chủ động phối hợp với ngân hàng, sàn thương mại điện tử (TMĐT), triển khai mô hình "chợ số". Tại đây, tiểu thương được tập huấn sử dụng mã QR, livestream bán hàng và hỗ trợ mở gian hàng online. Mô hình này đang được xem là hướng đi phù hợp để các chợ truyền thống - nhất là khu vực nông thôn - thích nghi nhanh hơn với bối cảnh mới.

Tại Đà Nẵng, mô hình "chợ số" thí điểm tại chợ Hàn và chợ Cồn đã giúp hàng trăm tiểu thương có gian hàng trên Zalo, Shopee và Tiki.

TP.HCM và Hà Nội cũng đang triển khai kết nối tiểu thương chợ truyền thống lên sàn TMĐT Voso (VNPost) và Postmart (Viettel Post) - những nền tảng nội địa.

Theo Bộ Công thương, tốc độ tăng trưởng doanh số của TMĐT trong năm 2024 đã vượt gấp 4,2 lần so với mức tăng trưởng của bán lẻ truyền thống. Điều này đồng nghĩa với việc lượng khách đến chợ truyền thống tại các đô thị lớn có thể đã giảm từ 20-30%. Ở chiều ngược lại, những mô hình chợ biết tận dụng công nghệ có thể ghi nhận mức tăng doanh thu từ 15-25% nhờ mở rộng kênh tiếp cận khách hàng và tối ưu vận hành.

Cuộc đối đầu giữa chợ truyền thống và TMĐT, xét cho cùng, không chỉ là cạnh tranh giữa hai phương thức mua bán mà là sự va chạm giữa hai mô hình kinh tế - xã hội. Một bên là TMĐT đại diện cho nền kinh tế "ma sát thấp", nơi các giao dịch diễn ra nhanh gọn, ẩn danh và được điều phối bằng thuật toán. Bên còn lại là chợ truyền thống - biểu tượng của nền kinh tế "tương tác cao", nơi sự vận hành phụ thuộc nhiều vào niềm tin, quan hệ cá nhân và kết nối xã hội.

Chung tay kiến tạo hệ sinh thái số

Không phải tiểu thương nào cũng bắt nhịp được với phương thức kinh doanh mới này. Bởi phần lớn tiểu thương tại chợ là lao động trung niên và cao tuổi, vốn ít có điều kiện tiếp cận với công nghệ. Họ đã quen với hình thức bán hàng trực tiếp, giao tiếp mặt đối mặt và thanh toán bằng tiền mặt. Thế nhưng, trước làn sóng công nghệ ngày càng mạnh mẽ, một số tiểu thương và chợ truyền thống buộc phải thích nghi để tồn tại.

Tại chợ Đông Hưng, hầu hết các tiểu thương đã bắt đầu sử dụng hình thức chuyển khoản bên cạnh tiền mặt, trừ các cụ già bán nhỏ lẻ. "Tôi phải nhờ cháu cạnh sạp hàng lập tài khoản cho", cô Hợp, tiểu thương bán lòng hơn 30 năm ở đây kể. Cô được cháu hướng dẫn cách dùng điện thoại cảm ứng, mở tài khoản ngân hàng, kiểm tra nguồn tiền về. Mặc dù mới dùng mã QR từ đầu năm nay nhưng từ khi chuyển sang hình thức này, cô thấy hàng bán đều hơn, nhiều người mua hơn. Có những buổi, 80% khách hàng sử dụng hình thức chuyển khoản thay vì trả tiền mặt.

"Lúc đầu tôi lóng ngóng lắm. Mỗi lần có khách chuyển khoản, phải mở điện thoại kiểm tra kỹ. Nhưng không có mã QR là người ta không mua nên tôi cũng phải học cách dùng. Giờ thì quen rồi". Cô Hợp chia sẻ.

Là một tiểu thương bán giò chả tại chợ Đông Hưng, chị Trang Nhung (40 tuổi) đã tập tành bán hàng trên mạng xã hội khoảng 7, 8 năm nay. Lúc đầu cũng cảm thấy khó khăn vì lượng khách hàng không đều, hầu hết là người quen. Nhưng chăm chỉ đăng bài, livestream và quay cách sản xuất của gia đình nên cô Nhung cũng dần thu hút được nhiều khách hàng, trong đó không ít người trở thành khách ruột.

Chị Nhung chia sẻ, nếu như trước đây khách hàng tự tìm đến sạp hàng, thì giờ đây người bán phải chủ động thay đổi để tiếp cận khách trước. Họ đã có nhiều lựa chọn hơn nên chị và các tiểu thương tại đây đều nỗ lực phát triển để giữ lấy kế sinh nhai.

Nhờ bán hàng qua Facebook, lượng khách biết đến chị ngày càng nhiều, việc kinh doanh trực tiếp tại chợ cũng khởi sắc hơn. "Hiện, khoảng 70% đơn hàng của tôi đến từ online. Ban đầu chỉ có người quen ủng hộ, nhưng dần dần, khi tôi chia sẻ cách sản xuất và giữ gìn hương vị truyền thống, khách hàng bắt đầu tin tưởng và đặt mua thường xuyên", chị Nhung khoe.

Để thu hút bà con về chợ, Ban quản lý chợ Đông Hưng cũng ra sức hỗ trợ bà con chuyển đổi số, giảm tiền điện, nước và vệ sinh để bà con giảm gánh nặng khi bán hàng.

Đứng trước làn sóng TMĐT, chợ truyền thống đang đối mặt với những thách thức sống còn, nhưng đồng thời cũng mở ra nhiều cơ hội lớn. Theo PGS.TS Phan Thế Công, chuyên gia kinh tế, việc chuyển đổi không phải là thay thế chợ bằng sàn TMĐT, mà là kết hợp cả hai để vừa giữ được văn hóa bản địa vừa nâng cao năng lực cạnh tranh.

Để thực hiện điều này, ông Công nhấn mạnh các giải pháp cốt lõi. Trước hết phải là chuyển đổi con người. Theo đó, cần nâng cao nhận thức và đào tạo kỹ năng số cho tiểu thương, đặc biệt là nhóm lớn tuổi. Thực tế cho thấy việc áp dụng bán hàng online đã giúp tăng doanh thu 15-20% tại các chợ thí điểm.

Thứ hai, là phải chuyển đổi hạ tầng, cụ thể là đầu tư vào cơ sở hạ tầng công nghệ như internet tốc độ cao, thanh toán điện tử, và các nền tảng quản lý chung. Chính quyền cần có vốn ưu đãi để cải tạo các chợ đã xuống cấp.

Bên cạnh đó, không thể thiếu chính sách hỗ trợ. Theo đó, Nhà nước và chính quyền địa phương đóng vai trò kiến tạo và dẫn dắt bằng các chính sách hỗ trợ cụ thể, từ tài chính (thiết lập các gói tín dụng ưu đãi cho dự án số hóa chợ); nhân lực (chuẩn hóa và nhân rộng chương trình đào tạo "Tiểu thương Kỷ nguyên số"); Hạ tầng (đưa chỉ tiêu phủ sóng WiFi miễn phí vào kế hoạch phát triển hạ tầng số)...

Ông Công nhấn mạnh, quá trình chuyển đổi này không thể trông chờ vào nỗ lực đơn lẻ mà phải mang tính tập thể, đồng bộ. Các đơn vị quản lý chợ phải kiến tạo một "hệ sinh thái số chung" để xây dựng thương hiệu, logistics và tiêu chuẩn chất lượng thống nhất. Điều này không chỉ giúp chợ tồn tại mà còn phát triển bền vững, vì chợ không chỉ là nơi mua bán mà còn là không gian văn hóa, kết nối cộng đồng.