Báo Xây dựng trao đổi với ông Lê Tùng Lâm, Trưởng ban đô thị HĐND TP Đà Nẵng về vấn đề này.

Hai điều cần tránh

Trong bối cảnh tinh gọn bộ máy theo mô hình chính quyền 2 cấp, theo ông, điều gì cần lưu ý khi giao quyền lập quy hoạch xuống cơ sở?

Khi bỏ tầng trung gian, vốn đóng vai trò như "lớp đệm" giữa tầm nhìn tỉnh và khả năng thực thi của xã, mọi quyết định lập quy hoạch của xã trở nên trực tiếp và nhanh hơn. Tuy nhiên, việc này cũng tiềm ẩn nhiều rủi ro nếu thiếu điều phối và thiếu năng lực.

Như vậy, vấn đề không nằm ở việc "có phân cấp hay không", mà ở câu chuyện phân cấp trong một cấu trúc 2 tầng thì cơ chế điều phối mới cần được thiết kế ra sao và chương trình nâng cao năng lực cho cấp xã phải được xây dựng thế nào để hệ thống vận hành trơn tru.

Thực tế, phân cấp quy hoạch không chỉ là giao nhiệm vụ mà còn là phép thử tư duy quản trị không gian. Theo ông, mô hình chính quyền 2 cấp đặt ra những thách thức chiến lược gì về tầm nhìn và tính thống nhất của quy hoạch?

Trước hết, phải nhìn đúng bản chất của quy hoạch. Quy hoạch không chỉ là bản vẽ phân chia đất ở hay sơ đồ các tuyến đường. Nó là công cụ chiến lược của cấp tỉnh để định hình không gian sống, không gian sản xuất, không gian hạ tầng, sinh thái trung và dài hạn.

Một quyết định quy hoạch dù ở quy mô xã vẫn tác động đến hệ thống liên xã, từ giao thông, tiêu thoát nước, hạ tầng kỹ thuật, đến an toàn của người dân trước biến đổi khí hậu.

Khi thu gọn mô hình xuống 2 tầng, mọi quyết định ở xã càng phải đặt trong khuôn khổ không gian tổng thể của tỉnh. Nếu không, bản đồ chung sẽ bị chia nhỏ thành những mảnh rời rạc khó gắn kết.

Khi phân cấp, có hai cực đoan cần tránh. Một cực là "tập trung tuyệt đối", khi tỉnh làm hết dẫn tới quy hoạch xa rời đời sống địa phương. Cực còn lại là "buông tay triệt để", khi xã tự định hình không gian trong khi thiếu chuyên môn và thiếu dữ liệu.

Mô hình 2 tầng thông minh phải dung hòa cả hai, bằng cách thiết lập cơ chế điều phối mạnh ở tỉnh và trao cho xã vai trò mới, không phải "kiến trúc sư bất đắc dĩ", mà là "mắt, tai, tay" của hệ thống quy hoạch, sát thực tế và giàu dữ liệu hiện trường.

Nhận diện rủi ro

Vậy ông đánh giá thế nào về năng lực của cấp xã hiện nay? Nếu xã "tự bơi" trong lập quy hoạch, điều gì có thể xảy ra?

Thực tế cho thấy, khoảng cách rất lớn giữa kỳ vọng và năng lực hiện có của xã. Bộ phận địa chính - xây dựng - môi trường ở xã thường chỉ 1-2 người, phải kiêm nhiệm nhiều đầu việc như đo đạc đất, giải quyết tranh chấp, trật tự xây dựng, báo cáo môi trường. Đây là thực trạng đa số của các xã về nhân lực, dữ liệu, hạ tầng công nghệ thông tin.

Năng lực chuyên môn về quy hoạch đô thị, hạ tầng kỹ thuật, phân tích giao thông, đánh giá rủi ro thiên tai còn rất hạn chế. Công cụ số như GIS (hệ thống thông tin địa lý), hay phần mềm bản đồ cũng chưa được sử dụng đồng đều; dữ liệu tại xã phần lớn vẫn ở dạng giấy, bản vẽ in, khó tích hợp vào hệ thống số hóa của tỉnh.

Rủi ro không chỉ nằm ở năng lực con người, mà còn ở việc quy hoạch vượt xa ranh giới hành chính.

Một xã mở rộng đất ở vào vùng trũng, lấp ao hồ hay xây lấn hành lang thoát nước sẽ đẩy nguy cơ ngập sang xã bên cạnh. Một xã phát triển dịch vụ ven sông có thể vô tình chặn đường cứu hộ của cả vùng. Nếu các xã tối ưu theo mục tiêu cục bộ như tăng đất ở, thu hút dự án ngắn hạn, toàn bộ cấu trúc không gian của tỉnh có thể bị bẻ cong theo lợi ích nhỏ lẻ.

Không còn tầng huyện để "lọc" các đề xuất, vai trò điều phối và "giữ bức tranh lớn" của tỉnh là vấn đề sống còn.

Theo ông, đâu là vai trò của cấp xã trong toàn bộ chu trình lập quy hoạch?

Việc xã đứng ngoài quy hoạch là sai lầm. Bởi xã là cấp hiểu rõ nhất thực tế như điểm ngập, khu dân cư thiếu không gian công cộng, con suối bị ô nhiễm, triền đồi sạt lở, hay sinh kế bị ảnh hưởng do ranh giới quy hoạch. Nếu tỉnh không nghe xã và không lấy dữ liệu từ xã, quy hoạch dễ "đẹp trên giấy" nhưng khó dùng ngoài đời.

Vì vậy, cần tái định nghĩa vai trò xã. Xã không thiết kế cấu trúc không gian vùng, nhưng phải cung cấp dữ liệu hiện trạng, đề xuất nhu cầu vi mô, tổ chức tham vấn cộng đồng, phản biện phương án tỉnh đưa ra và giám sát thực thi. Tỉnh giữ vai trò phân tích, tích hợp, quyết định cuối cùng.

Khi được trao đúng vai, xã không mất quyền mà được chính thức hóa trong quy trình bài bản, thay vì bị giao việc vượt quá khả năng như trước.

Phân cấp đi kèm phân vai

Theo ông, để mô hình 2 tầng hoạt động hiệu quả, bộ máy và năng lực cần được thiết kế như thế nào?

Để mô hình 2 tầng vận hành hiệu quả, tỉnh cần xây dựng một "bộ não quy hoạch" đủ mạnh, chịu trách nhiệm định hình tầm nhìn dài hạn, quản lý hệ thống dữ liệu và điều phối toàn bộ tương tác với xã.

Bộ phận này phải hoạt động trên nền dữ liệu số hóa hoàn chỉnh về địa hình, hạ tầng, đất đai, vùng rủi ro và các dự án, được tích hợp trong một bản đồ dùng chung mà xã có thể truy cập và cập nhật. Đây là điều kiện để mọi đề xuất của xã được đặt trên cùng mặt bằng thông tin với tỉnh.

Ở cấp xã, nâng năng lực phải thực chất ở bốn nhóm: Nhận thức, chuyên môn cơ bản, kỹ năng dữ liệu và kỹ năng cộng đồng. Lãnh đạo xã phải hiểu quy hoạch không chỉ là tăng đất ở hay thu hút dự án, mà là bảo vệ sinh thái và an toàn cho thế hệ sau. Cán bộ địa chính, xây dựng cần biết đọc bản đồ, nắm nguyên tắc mật độ, chỉ giới, hành lang an toàn.

Xã phải có khả năng sử dụng bản đồ số để ghi nhận ngập úng, sạt lở, vấn đề môi trường và gửi dữ liệu chuẩn hóa cho tỉnh, đồng thời tổ chức tham vấn cộng đồng một cách minh bạch.

Khi xã có năng lực nền tảng, quy trình phân cấp có thể chặt chẽ mà linh hoạt: Tỉnh ban hành khung quy hoạch tổng thể; xã dựa vào đó rà soát hiện trạng và đề xuất các điều chỉnh vi mô như mở rộng đường dân sinh, bố trí không gian công cộng hoặc sắp xếp lại chợ, bến bãi.

Tỉnh phân tích rủi ro, mức độ phù hợp và quyết định chấp thuận hoặc điều chỉnh. Xã tham gia xuyên suốt, nhưng quyết định cuối cùng vẫn thuộc tỉnh để giữ tính thống nhất.

Toàn bộ hệ thống chỉ vận hành tốt khi có trách nhiệm và giám sát rõ ràng. Xã không thể lấy lý do thiếu năng lực để thúc đẩy lợi ích ngắn hạn; tỉnh cũng không được phê duyệt dễ dãi rồi né trách nhiệm khi xảy ra hệ quả. Phân cấp phải đi kèm phân vai: Xã, gần dân và có tiếng nói nhiều hơn; Tỉnh giữ tầm nhìn toàn vùng, chịu trách nhiệm lớn hơn.

Cảm ơn ông!