Nhiều chuyên gia cho rằng, ngập lụt nay không còn là "chuyện mùa mưa" mà đã trở thành trạng thái bình thường mới ở các đô thị Việt Nam. Các đô thị lớn cần chuyển từ tư duy "chống nước" sang "sống cùng nước".

Giao thông tê liệt vì ngập

Ngày 7/10, hoàn lưu bão Matmo và hội tụ gió trên cao tiếp tục gây mưa giông cho Hà Nội. Đến trưa cùng ngày, có 122 điểm ngập sau mưa lớn, trong đó 29 điểm ngập nặng và 93 điểm ngập nhẹ. Tại các cửa ngõ vào nội thành Thủ đô, nước ngập sâu khiến phương tiện gần như không thể lưu thông. Giao thông trên nhiều tuyến phố tê liệt.

Trước đó 1 tuần, ngày 30/9, Hà Nội cũng hứng trận mưa lớn kéo dài, khiến toàn thành phố xuất hiện hơn 80 điểm ngập sâu. Nhiều tuyến phố trung tâm nước dâng tới nửa mét, các phương tiện buộc phải "chôn chân", nhiều người dân phải mất cả chục giờ mới có thể về đến nhà.

Cũng trong đêm 6, sáng 7/10, nhiều địa phương khu vực miền Bắc cũng ngập nặng, điển hình như Thái Nguyên, Bắc Giang…

Tại Thái Nguyên, nghiêm trọng nhất tại quốc lộ 3 từ Thái Nguyên đi phường Bắc Kạn, Chợ Mới bị ngập, cơ quan chức năng phải đặt cảnh báo. Đợt mưa lớn gây ngập nhiều tuyến phố khu vực trung tâm đô thị của Thái Nguyên với độ sâu phổ biến từ 0,3-0,5m. Đây là điều rất hiếm khi xảy ra.

Còn nhớ, tháng 10/2008, Hà Nội cũng trải qua trận mưa lịch sử. Nhiều tuyến phố trung tâm biến thành sông, chìm trong biển nước, giao thông tê liệt, sinh hoạt đảo lộn. Hình ảnh những chiếc thuyền lênh đênh giữa phố ám ảnh trong tâm trí nhiều người.

Câu chuyện 17 năm trước tái diễn những ngày vừa qua, khiến nhiều người dân ngán ngẩm đặt câu hỏi: vì sao đã 17 năm trôi qua, hàng nghìn tỷ đồng đã được đầu tư cho các dự án thoát nước, nhưng Hà Nội vẫn ngập?

Có thể "sống chung với nước"?

Theo ông Nguyễn Hồng Tiến, nguyên Cục trưởng Cục Hạ tầng kỹ thuật (Bộ Xây dựng), ngập úng không chỉ là câu chuyện của Hà Nội, mà phổ biến ở TP.HCM, Cần Thơ, Bắc Ninh… Các chuyên gia đã phân tích và đưa ra không ít giải pháp, nhưng điểm nghẽn là mức độ quyết liệt và trách nhiệm triển khai đến cùng.

Theo TS Vũ Thị Hồng Nhung, Đại học RMIT, ngập lụt nay không còn là "chuyện mùa mưa" mà đã trở thành trạng thái bình thường mới của đô thị Việt Nam. Hệ thống thoát nước hiện hữu đã quá tải, còn các giải pháp công trình truyền thống như đê bao, cống ngăn triều kém hiệu quả trước những biến đổi khí hậu khó lường.

Trước thực tế này, theo TS Nhung, hai đô thị lớn là Hà Nội và TP.HCM cần chuyển từ tư duy "chống nước" sang "sống cùng nước". Tức là tận dụng ngay chính công viên, quảng trường, bãi đỗ xe làm hạ tầng trữ nước tạm thời khi mưa lớn hoặc triều cường.

Bà Nhung dẫn kinh nghiệm quốc tế về các không gian "hai chế độ" (dual-mode): bình thường là nơi sinh hoạt cộng đồng, khi mưa trở thành hồ điều tiết theo nguyên tắc "chậm - giữ - thấm - xả".

Rotterdam (Hà Lan) có quảng trường Benthemplein với ba hồ chứa sâu, nông khác nhau, vừa là sân chơi vừa gom nước cho cả khu lân cận. Singapore, qua chương trình ABC Waters, biến kênh bê tông Bishan-Ang Mo Kio thành công viên sinh thái với sông uốn lượn và bãi ngập.

Copenhagen (Đan Mạch) triển khai kế hoạch mưa cực đoan, cho phép đường phố, công viên thoát nước mặt có kiểm soát, kết hợp bể ngầm. Tokyo (Nhật Bản) dùng đường hầm xả lũ và bể điều tiết ngầm quy mô lớn…

Với TP.HCM, TS Nhung đề xuất lộ trình "đi từ nhỏ đến lớn": trước mắt phát triển công viên, quảng trường trữ nước quy mô vừa ở Thủ Thiêm, Thủ Đức, dọc kênh Nhiêu Lộc - Thị Nghè; thiết kế bãi đỗ xe "hai chế độ" với cảm biến và bơm thoát nhanh trong 30-90 phút; cải tạo sân thể thao, công viên theo mô hình Cloudburst (hạ nền khoảng 0,5m)…

Còn tại Hà Nội, theo TS Phan Thanh Chung, Đại học RMIT, việc tích hợp hạ tầng trữ nước vào các công viên lớn, hồ điều hòa và khu dân cư có ý nghĩa sống còn.

Ông Chung đề xuất cải tạo một phần Công viên Thống Nhất thành hồ chứa tạm sức chứa 8.000-15.000m³, hỗ trợ thoát nước cho khu vực Hoàn Kiếm, Hai Bà Trưng; phục hồi, mở rộng hành lang ven sông Hồng làm không gian sinh thái linh hoạt, vùng đệm chống lũ, giữ nước thượng nguồn, giảm lũ nội đô.

Tại khu công nghiệp Đông Anh, xây vườn mưa và bể ngầm hấp thụ nước mưa, giảm áp cho cống; với bãi đỗ xe ở Cầu Giấy, thiết kế hai chế độ, tích hợp internet vạn vật cảnh báo ngập và xả nhanh.

Khó cũng làm được nếu quyết tâm

Đồng tình phương án "sống chung với nước", ông Nguyễn Hồng Tiến cho rằng, chống ngập đô thị có nhiều giải pháp, trong đó "thành phố bọt biển" là một hướng tiếp cận mới so với phương pháp truyền thống.

Ông so sánh, cách làm cũ là "thoát nước nhanh", xây hệ thống cống to, rút nước tức thời để giảm ngập ngay. Nhưng hạn chế là rất tốn kém, hiệu quả chưa chắc cao, dễ gây ách tắc ở điểm dồn nước, lãng phí khi lưu lượng nhỏ.

Ngược lại, mô hình "thoát nước chậm" của "thành phố bọt biển" quản lý nước ngay tại nguồn: nước mưa được thu trữ tạm thời vào bể ngầm, công viên, hồ điều hòa, vườn mưa… rồi xả dần, giảm quá tải cho hệ thống.

Đây là sự kết hợp hạ tầng xanh (cây xanh, không gian mở, mặt thấm) và hạ tầng xám (cống, trạm bơm). Nhiều nước như Trung Quốc đã áp dụng, tiêu biểu là thành phố Vũ Hán. Nhưng không phải thành phố nào cũng thành công, nhất là khi biến đổi khí hậu gây mưa lớn kéo dài, cực đoan. Vì thế, Việt Nam cần triển khai thí điểm một số đô thị hoặc khu vực, rút kinh nghiệm rồi nhân rộng.

Theo ông Tiến, để làm được cần khung pháp lý rõ ràng. Quy hoạch đô thị phải gắn với tổ chức cảnh quan, có quy chuẩn kỹ thuật về mức ngập cho phép, thời gian thấm và xả nước; đồng thời đào tạo nhân lực và quan trọng nhất là bố trí kinh phí.

"Vấn đề chống ngập phải được ưu tiên, chỉ đạo dứt điểm và chịu trách nhiệm đến cùng. Không có gì không làm được, nếu thực sự quyết tâm", ông Tiến nhấn mạnh.