"Pin khổng lồ" của hệ thống điện

Thủy điện tích năng được ví như "pin khổng lồ" của hệ thống điện quốc gia. Công nghệ này vận hành dựa trên nguyên lý: dùng điện dư để bơm nước từ hồ thấp lên hồ cao, rồi xả nước phát điện khi phụ tải tăng cao. Nhờ đó, TĐTN giúp cân bằng cung - cầu, ổn định tần số và giảm phụ thuộc vào nguồn điện hóa thạch trong giờ cao điểm.

Khác với thủy điện truyền thống, TĐTN không cần hồ chứa lớn, chỉ dự trữ lượng nước vừa đủ cho chu kỳ vận hành từ 5-7 giờ. Điều này giúp giảm diện tích chiếm đất, đồng thời vận hành linh hoạt theo nhu cầu hệ thống.

Trên thế giới, nhiều quốc gia đã thành công trong phát triển TĐTN quy mô lớn. Đơn cử, Nhật Bản là nước tiên phong, hiện có tổng công suất 27,5 GW, chiếm 14,6% toàn cầu, nhờ ứng dụng hệ thống điều khiển tự động và công nghệ tua-bin hiện đại.

Còn Trung Quốc dẫn đầu với 58,7 GW, chiếm hơn 31% công suất toàn cầu, kết hợp TĐTN với điện gió và mặt trời để tối ưu hóa vận hành.

Hoa Kỳ sở hữu 23,2 GW, chủ yếu nâng cấp và tối ưu các nhà máy hiện hữu, góp phần ổn định lưới điện liên bang.

Tại Việt Nam, theo Quy hoạch điện VIII điều chỉnh, dự kiến triển khai 22 dự án TĐTN đến năm 2035, tổng công suất hơn 9,6 GW, phân bố tại các khu vực có địa hình đồi núi, gần trung tâm phụ tải hoặc cụm năng lượng tái tạo lớn.

Hiện, dự án Thủy điện tích năng Bác Ái (1.200 MW) tại Khánh Hòa là công trình đầu tiên được khởi công (tháng 1/2020), dự kiến hoàn thành năm 2028 nhưng phải lùi sang cuối năm 2029 do vướng mắc cơ chế và kỹ thuật. Phần lớn các dự án khác vẫn đang ở giai đoạn khảo sát – thiết kế, chờ hoàn thiện chính sách và cơ chế đầu tư. Điều này cho thấy, thách thức tiến độ nguồn điện này rất lớn trong thời gian tới.

Ba thách thức lớn

Đánh giá về những thách thức hiện nay, chuyên gia năng lượng Nguyễn Huy Hoạch, Hiệp hội Năng lượng Việt Nam nhấn mạnh ba rào cản lớn nhất.

Theo ông Hoạch, vấn đề nổi bật của TĐTN là chi phí đầu tư cao. Theo Quyết định 1198 của Bộ Công thương (26/4/2025) phê duyệt khung giá phát điện loại hình nhà máy TĐTN năm 2025, giá khung tối đa cho thủy điện tích năng là 3.457,02 VNĐ/kWh (chưa gồm VAT), được tính toán dựa trên suất vốn đầu tư khoảng 17,93 triệu VNĐ/kW (tương đương 720 USD/kW).

Trong khi đó, suất vốn đầu tư TĐTN trên thế giới thường cao hơn, khoảng 1.200-1.600 USD/kW.

"Mức giá này chưa đủ hấp dẫn để khuyến khích nhà đầu tư tư nhân, nhất là khi thời gian thu hồi vốn kéo dài hơn hẳn so với điện mặt trời hay điện gió", theo TS Nguyễn Huy Hoạch.

Thách thức khác được ông Hoạch chỉ ra là về công nghệ. Hiện, Việt Nam có nhiều kinh nghiệm khảo sát, thiết kế và xây dựng thủy điện thông thường, nhưng với TĐTN thì phần thiết bị cơ điện (tua bin thuận nghịch, máy phát - động cơ) phải nhập khẩu hoàn toàn theo dạng trọn gói từ các nhà sản xuất nước ngoài. Điều này làm tăng chi phí và phụ thuộc vào tiến độ cung ứng quốc tế.

Ngoài ra, bài toán môi trường và xã hội cũng là thách thức cho các dự án TĐTN hiện nay. Ông Hoạch cho rằng, tác động môi trường của TĐTN nhỏ hơn so với thủy điện truyền thống, song việc lựa chọn vị trí xây dựng vẫn là khâu nhạy cảm.

Do vậy, nếu đặt nhà máy trong khu vực rừng phòng hộ hoặc vùng sinh thái đặc biệt, sẽ phát sinh các vấn đề đền bù, tái định cư và bảo tồn hệ sinh thái.

Ngoài ra, nhiều dự án có thể vướng tranh chấp sử dụng đất hoặc phản ứng của cộng đồng địa phương nếu không được minh bạch thông tin. Vì vậy, việc đánh giá tác động môi trường, truyền thông và tạo đồng thuận xã hội cần được thực hiện từ giai đoạn chuẩn bị dự án.

Trước thực trạng này, TS Nguyễn Huy Hoạch đề xuất áp dụng giá điện hai thành phần, giúp nhà đầu tư có dòng thu ổn định.

Đồng thời, tạo cơ chế tài chính hấp dẫn và ưu đãi đầu tư. "Các nhà đầu tư cần các chính sách hỗ trợ tài chính tốt hơn như giảm thuế, hỗ trợ tín dụng, hoặc các khoản vay ưu đãi. Chính phủ cũng cần có các chương trình tài trợ nhằm hỗ trợ chi phí đầu tư ban đầu, giảm thiểu rủi ro cho các nhà đầu tư", ông Hoạch nói.

Hiện nay, một dự án TĐTN từ khi bắt đầu triển khai cho đến khi đưa vào vận hành phải mất từ 6-8 năm. (TĐTN Bác Ái kéo dài đến 9 năm). Vì vậy, theo ông Hoạch, Chính phủ cần tạo ra một cơ chế hợp lý để các nhà đầu tư có thể dễ dàng tiếp cận và triển khai các dự án TĐTN.

Ông cũng nhấn mạnh việc hợp tác quốc tế trong công nghệ, đào tạo nhân lực, từng bước nội địa hóa thiết bị…