Chính phủ đã ban hành 28 nghị định mới về phân cấp, phân quyền, và phân định thẩm quyền giữa Chính phủ và chính quyền địa phương hai cấp. Các nghị định này có hiệu lực từ ngày 1/7.

Trao đổi với Báo Xây dựng, TS Nguyễn Sỹ Dũng - nguyên Phó chủ nhiệm Văn phòng Quốc hội cho biết, các nghị định này được kỳ vọng sẽ thúc đẩy sự chủ động của chính quyền địa phương, giảm tải công việc ở cấp bộ và cải thiện hiệu quả quản lý Nhà nước.

TS Nguyễn Sỹ Dũng - nguyên Phó chủ nhiệm Văn phòng Quốc hội. Ảnh NVCC.

Phân cấp, phân quyền phải đi kèm với kiểm tra, giám sát

Phân cấp, phân quyền là con đường tất yếu để nâng cao hiệu lực, hiệu quả quản trị Nhà nước. Tuy nhiên, ông có cho rằng, nếu không kiểm soát tốt, nó có thể dẫn tới sự lạm quyền?

Song hành với việc phân giao thêm thẩm quyền cho cấp cơ sở, đặc biệt là cấp xã, việc thiết kế các cơ chế kiểm tra, giám sát đi kèm là điều kiện bắt buộc.

Đầu tiên, giám sát phải được thiết kế như một "hệ sinh thái" nhiều tầng nấc, trong đó có giám sát từ trên xuống (của cấp trên, của các cơ quan thanh tra, kiểm toán, kiểm tra Đảng...), giám sát ngang (của HĐND cùng cấp, mặt trận và các tổ chức chính trị - xã hội); đặc biệt là giám sát từ dưới lên – của chính người dân.

Muốn vậy, cần bảo đảm tối đa tính công khai, minh bạch trong quá trình ra quyết định, tổ chức thực thi, quản lý ngân sách và sử dụng tài sản công ở cấp xã.

Thứ hai, cần có các công cụ đo lường khách quan, hiện đại hơn về hiệu quả quản trị ở cấp cơ sở. Mà một trong những cải cách cần thiết là áp dụng hệ thống chỉ số đánh giá hiệu suất công vụ (KPI) một cách thực chất.

Nên hiểu rõ, KPI không chỉ dừng lại ở số lượng văn bản ban hành hay cuộc họp tổ chức, mà phải gắn với kết quả đầu ra (output) và kết quả tác động (outcome). Tức là người dân có được phục vụ tốt hơn không? Mức độ hài lòng có tăng lên không? Và vấn đề cụ thể có được giải quyết rốt ráo hay không?

Ở đây, Việt Nam hoàn toàn có thể học hỏi mô hình chỉ số PAPI (chỉ số hiệu quả quản trị và hành chính công cấp tỉnh) để xây dựng bộ công cụ tương tự cho cấp phường, cấp xã.

Việc khảo sát độc lập, định kỳ và công khai hóa kết quả sẽ tạo ra một "áp lực lành mạnh" để cán bộ cơ sở nỗ lực hơn, không trốn tránh trách nhiệm, cũng không thể lạm quyền mà không bị phát hiện.

Thứ ba, đổi mới phương thức kiểm tra, thanh tra theo hướng hậu kiểm và thông minh cũng là xu hướng cần ưu tiên.

Thay vì can thiệp sâu và sớm vào quá trình điều hành, cần tạo dư địa cho cấp xã linh hoạt xử lý công việc trong khuôn khổ pháp luật; đồng thời, nếu có sai phạm, hậu kiểm phải rõ ràng, nghiêm minh, không có vùng cấm.

Cũng cần nhấn mạnh rằng, kiểm soát quyền lực không phải để cản trở quyền lực, mà là để quyền lực được vận hành đúng chỗ, đúng cách và đúng lúc. Muốn vậy, ngoài công cụ pháp lý hay kỹ thuật còn cần văn hóa trách nhiệm và năng lực hành chính thực chất của đội ngũ cán bộ cơ sở - đó mới là nền tảng bền vững để phân quyền hiệu quả, phục vụ người dân tốt hơn, đưa chính quyền gần dân hơn.

Theo ông, muốn trao quyền thực chất cho địa phương thì cần những điều kiện gì?

Muốn trao quyền thực chất cho địa phương, trước hết phải trao nguồn lực tài chính và năng lực thực thi đi kèm.

Nếu không, "phân quyền" chỉ là sự ủy thác hình thức, còn thực tế, địa phương vẫn bị động, phụ thuộc và không thể gánh vác nhiệm vụ mới. Đây chính là điểm nghẽn lớn nhất trong nhiều năm qua và cũng là lý do khiến 28 Nghị định lần này cần được triển khai với những đột phá thật sự.

Về tài chính – ngân sách, cần chuyển từ tư duy "phân bổ bình quân" sang phân bổ dựa trên kết quả thực thi (performance-based budgeting). Cấp xã nào làm tốt, phục vụ người dân hiệu quả thì được phân bổ nhiều hơn. Từ đó ghi nhận nỗ lực và tạo động lực cạnh tranh lành mạnh.

Về đào tạo cán bộ, ngoài việc đào tạo thêm kỹ năng, điểm mấu chốt ở đây là cần "làm mới tư duy". Cán bộ cấp xã không thể chỉ biết "báo cáo lên – xin chỉ đạo" mà phải làm quen với tư duy giải quyết vấn đề, chịu trách nhiệm đến cùng và sử dụng quyền hạn một cách chuyên nghiệp.

Bên cạnh đó, những chương trình bồi dưỡng cần được thiết kế theo hướng "huấn luyện để hành động", chứ không phải "học để biết".

Đặc biệt, cần có cơ chế "đỡ đầu thể chế" – tức là các bộ, ngành hoặc tỉnh mạnh sẽ hỗ trợ trực tiếp cho những xã yếu trong quá trình chuyển giao nhiệm vụ mới. Hỗ trợ này bao gồm cả tài liệu, hướng dẫn, nhân lực tạm thời, tư vấn pháp lý và chuyển giao kinh nghiệm.

Theo đánh giá cá nhân tôi, nếu không đầu tư vào năng lực và tài chính cho cấp cơ sở, mọi nỗ lực phân quyền sẽ rơi vào khoảng trống. Còn nếu làm đúng, đây sẽ là bước chuyển lịch sử, đưa quản trị công ở Việt Nam về gần hơn với người dân; từ đó, tạo nên một nền hành chính đúng nghĩa vì nhân phục vụ.

Theo ông, có nên đề ra mô hình thí điểm cho việc phân bổ ngân sách dựa trên hiệu quả thực thi ở cấp xã trong giai đoạn đầu?

Mô hình thí điểm "ngân sách theo kết quả" hoàn toàn có thể triển khai tại một số địa phương đại diện các vùng miền khác nhau để kiểm nghiệm hiệu quả, trước khi nhân rộng.

Theo tôi, bên cạnh đó cần mạnh dạn giao quyền chủ động điều chỉnh nội bộ ngân sách cấp xã, đặc biệt là những khoản chi nhỏ lẻ nhưng sát dân. Bởi càng chi tiết hóa ngân sách từ cấp trên, càng trói buộc tính linh hoạt và trách nhiệm giải trình của chính quyền cấp dưới.

Việc đặt cấp xã vào trung tâm của phân quyền là một điểm nhấn quan trọng, phản ánh tư duy "càng gần dân, quản trị càng hiệu quả". Tuy nhiên, thách thức về sự chênh lệch năng lực và tâm lý sợ trách nhiệm ở cấp này là không nhỏ.

Ủy quyền có trách nhiệm, "miễn trừ có điều kiện"

Theo ông, làm thế nào để khuyến khích sự chủ động, đổi mới, sáng tạo, dám chịu trách nhiệm ở cấp cơ sở trong bối cảnh các quy định về trách nhiệm công vụ ngày càng chặt chẽ?

Đưa cấp xã vào trung tâm của phân quyền là một lựa chọn chiến lược, bởi đây là nơi gần dân nhất, hiểu dân nhất và có khả năng phản ứng nhanh nhất với nhu cầu thực tế.

Tuy nhiên, để điểm nhấn này thực sự phát huy hiệu quả, không thể chỉ chuyển giao thẩm quyền, mà phải là một cuộc cách mạng về tư duy, văn hóa thực thi trong toàn hệ thống.

Trong khi, câu chuyện "trung ương ôm quyền, địa phương chờ chỉ đạo" là di sản của một nền hành chính mệnh lệnh – kiểm soát, đã kéo dài quá lâu.

Tâm lý sợ sai, sợ bị quy trách nhiệm khiến không ít cán bộ địa phương chọn an toàn thay vì chủ động, chọn trì hoãn thay vì đổi mới. Thực tế này không thể thay đổi bằng mệnh lệnh hành chính, mà cần có những giải pháp đồng bộ và kiên trì.

Theo đó, phải thay đổi cách thức giao nhiệm vụ và kiểm soát thực thi. Khi địa phương chỉ được giao "việc phải làm" mà không đi kèm "quyền để làm" và "nguồn lực để làm", thì không thể trách họ ngại hành động.

Do đó, cần thiết kế lại các quy định pháp lý theo hướng "ủy quyền có trách nhiệm", trong đó ranh giới giữa quyền hạn và trách nhiệm được xác định rõ ràng, giúp cán bộ yên tâm khi thực thi nhiệm vụ.

Cần xây dựng một môi trường khuyến khích đổi mới và không trừng phạt rủi ro hợp lý. Cụ thể, muốn khuyến khích sự chủ động, hệ thống phải biết phân biệt giữa sai phạm do cố ý và sai sót trong quá trình cải tiến. Nếu tất cả rủi ro đều bị xử lý như nhau, thì tốt nhất là... không làm gì cả! Một cơ chế "miễn trừ có điều kiện" đối với đổi mới sáng tạo có thể là giải pháp hữu ích.

Đồng thời, cũng cần nêu gương và bảo vệ cán bộ dám nghĩ, dám làm từ phía cấp trên, đây là vai trò rất quan trọng. Không ít địa phương ngại làm vì sợ "trên không bảo vệ". Nếu Trung ương chỉ đạo phân quyền mà lại không bảo vệ địa phương khi có sáng kiến, thì thông điệp cải cách sẽ bị triệt tiêu ngay từ tuyến cơ sở.

Cuối cùng, phải khơi dậy một niềm tin mới trong đội ngũ công chức cơ sở đó là: "Phục vụ tốt người dân không chỉ là trách nhiệm pháp lý, mà còn là danh dự nghề nghiệp". Khi niềm tin đó lan tỏa, khi năng lực được củng cố, khi hệ thống biết ghi nhận và bảo vệ người làm thật, thì tư duy quản trị sẽ tự nhiên thay đổi. Đây cũng sẽ là điều bảo đảm tính khả thi lâu dài của công cuộc phân quyền.

Cảm ơn ông!