Loài sâm được ghi vào sử sách

Góc nhỏ vườn nhà ông Phạm Văn Toàn, xã Đông Sơn (trước là Tịnh Hòa) được rào bảo vệ kỹ hơn khi loài "hoa dại" ông tìm thấy nơi bìa rừng được mang về trồng chơi trong các chậu sành được phát hiện là loài sâm quý vang danh một thời.

Ngay chính ông Toàn cũng không thể ngờ được loại cây leo nhỏ có củ ấy lại quý giá đến vậy. Kể từ khi biết đây là loài sâm quý sắp tuyệt chủng, ông Toàn dành thời gian, công sức ngày đêm chăm sóc.

"Trước đó, tôi vào rừng làm rẫy phát hiện dưới tán cây có bụi thân dây nhỏ có hoa xinh, nên nhổ về trồng chơi. Tình cờ, hồi năm 2021, ông Cao Chư, nguyên Giám đốc Sở Văn hóa Thể thao và Du lịch Quảng Ngãi đã phát hiện đây chính là loài sâm quý", ông Toàn kể.

Là người gắn cả cuộc đời với công tác quản lý, nghiên cứu và tìm tòi về vùng đất và người xứ Quảng, ông Cao Chư cho biết, trong sách Đại Nam nhất thống chí, quyển viết về tỉnh Quảng Ngãi ghi chép: "Nghĩa sâm: Sản vật ở các núi ven biển thuộc huyện Bình Sơn. Thứ sâm này có vằn ngang cũng như bắc sâm, vị ngọt và thanh đạm. Có sâm hộ, đồng niên mỗi người phải nộp hạng nhất và hạng nhì mỗi hạng 1 cân 8 lạng".

Ông Chư cho rằng, nghĩa sâm phải tốt có tiếng mới được ghi chép chi tiết đến thế, nhất là việc người khai thác sâm còn phải nộp thuế cho triều đình.

"Không chỉ trong Đại Nam nhất thống chí, nghĩa sâm còn được nhắc đến trước đó, khi xuất hiện trong thơ của thi sĩ Nguyễn Cư Trinh (năm 1750) khi ông làm quan Tuần vũ Quảng Ngãi. Đó là bài thơ vịnh An Hải sa bàn.

Vùng An Hải chính là phía đông huyện Bình Sơn, giáp với cửa biển Sa Kỳ ngày nay. "Một vùng "Rặt Nghĩa Sâm", có nghĩa là nơi đây có rất nhiều loại sâm này", ông Chư nhận định.

Nhà nghiên cứu Cao Chư cho biết, qua tìm hiểu trong các sách sử, những ghi chép cuối cùng về Nghĩa Sâm dưới thời vua Tự Đức (năm 1882, trước đó là thời vua Gia Long, Minh Mệnh). Sau đó có lẽ sâm hiếm hoặc tuyệt chủng nên không thấy thêm các ghi chép nào.

Cuộc hạnh ngộ duyên nợ

Dẫu những trang sử sách ghi chú về loài sâm đã "đóng lại", song năm tháng đi qua ông Chư vẫn mong mỏi một lần được tận thấy loài sâm quý. Vì thế, cứ cuối tuần ông lại rong ruổi về miền sâm tìm kiếm, dù không có nhiều hi vọng.

Năm 2021, trong những lần điền dã núi non ven biển xã Đông Sơn, ông Chư ngồi quán nước ven đường thì tình cờ nghe nói ở xã Tịnh Hòa (cũ) vẫn còn người đào sâm đem bán cho hiệu thuốc bắc, có người trồng sâm để chơi hoa, vì hoa sâm rất đẹp.

Lời người lạ thoáng qua khiến ông như bắt được vàng khi đoạn thoại ấy đã mở ra cho ông cuộc hạnh ngộ đầy thú vị với vật phẩm cống nạp triều đình.

Chắp vá từng ý trong đoạn thoại, ông Chư lần dò manh mối. Trưa nắng, ông ngược xe máy về Tịnh Hòa gặp những người cao niên tìm kiếm và được một người thợ chẻ đá nói "sâm mọc ở bìa núi Hầm".

Mừng rỡ, ông Chư nhờ người thợ đá dẫn ra bìa rừng như miêu tả. Sau 30 phút đi đường, người thợ chỉ tay vào cây hoa dại mảnh khảnh, lá to ba khía, hoa đỏ hơi tía, nhụy hoa như cái vòi màu vàng.

"Tôi thấy hoa giống y như sách xưa đã tả. Nhiều cụ già ở nơi này cũng nói khi xưa thường dùng nghĩa sâm ngâm mật ong, hoặc dầm rượu uống", ông Chư kể.

Sau phát hiện của ông Chư, chính quyền địa phương và người dân bắt đầu quan tâm hơn đến loài sâm này. Và rồi, dọc các dãy núi ở xã Bình Tân Phú (cũ) người dân cũng phát hiện một loài sâm với đặc điểm giống nghĩa sâm. Từ đó, những mầm sâm tươi tốt dần được nhân rộng.

"Nhìn tận mắt, sờ tận tay vẫn chưa dám tin"

Với việc nghĩa sâm được tìm thấy, các chuyên gia của Trường Đại học Sư phạm, Đại học Đà Nẵng đã được mời để nghiên cứu.

Thoáng nghe về loài sâm tưởng chừng đã tuyệt chủng vẫn tồn tại, PGS Võ Văn Minh, Hiệu trưởng Trường Đại học Sư phạm bán tín bán nghi dù hình ảnh cây sâm được gửi đến điện thoại. Ông quyết đi thực địa để được tận mắt chứng kiến và kiểm tra.

Đến vườn sâm nhỏ của gia đình ông Toàn nhìn tận mắt, sờ tận tay, PGS Nguyễn Văn Minh cùng cộng sự muốn reo lên vì sung sướng. Song với người làm khoa học, các chuyên gia vẫn nén lại cảm xúc và xin mẫu về phân tích.

"Nhìn thấy sâm, sờ tận tay, trong đầu tôi đã chắc chắn lắm rồi, nhưng để chính xác phải phân tích trình tự gen vì cũng có khả năng là sâm bố chính, một loại sâm khác cùng loài. Khi có kết quả mới dám công bố", PGS Nguyễn Văn Minh cho hay.

Tại phòng nghiên cứu sinh học ở Đại học Sư phạm Đà Nẵng, PGS.TS Nguyễn Minh Lý – Trưởng phòng Khoa học, hợp tác quốc tế được cả nhóm giao nhiệm vụ phân tích trình tự gen. Mẫu gen phân tích sau đó cho kết quả đó chính là nghĩa sâm.

PGS Nguyễn Văn Minh cho hay, tất cả các mẫu đều mang những đặc điểm chung của chi Abelmoschus, song vẫn có sự biến thiên rõ rệt về hình dạng lá, màu sắc thân, kích thước hoa và hình thái quả. Sự khác biệt này có thể phản ánh tác động của điều kiện vi khí hậu, thổ nhưỡng hoặc quá trình chọn lọc tự nhiên tại từng khu vực.

Nhóm nghiên cứu đã mã hóa các đặc điểm hình thái thành 20 chỉ tiêu nhị phân và đa trạng, sau đó phân tích cụm để xác định các nhóm hình thái tương đồng. Kết quả, quần thể nghĩa sâm có thể được chia thành ba nhóm hình thái chính, với mức độ phân tách tương đối rõ ràng.

"Đây là một phát hiện quan trọng, cho thấy tiềm năng phong phú của nghĩa sâm không chỉ ở cấp độ phân tử mà còn ở cấp độ hình thái, mở ra cơ hội cho công tác chọn lọc giống và bảo tồn đa dạng sinh học nội loài", PGS Minh chia sẻ.