Mạng xã hội - "chợ đen" mua bán sổ

Trên nhiều nền tảng mạng xã hội, không khó để bắt gặp những hội nhóm, cộng đồng mua bán, thu gom, cầm sổ BHXH công khai với những lời mời chào hấp dẫn kiểu "mua lại sổ BHXH giá cao", "rút BHXH một lần không cần thủ tục phức tạp". Một số nhóm lên tới hàng nghìn thành viên, hoạt động với cơ chế giống như "chợ đen" thời công nghệ số.

Đối tượng chính mà các nhóm này hướng đến là người lao động đã nghỉ việc, thiếu hiểu biết pháp luật hoặc cần tiền gấp. Trong khi người bán thường giấu danh tính, thì bên mua lại công khai đầy đủ hình ảnh cá nhân, số điện thoại, thậm chí hứa hẹn "giao dịch tại nhà, hỗ trợ tận nơi".

Nguyễn Khánh Vy (SN 1996), công nhân một công ty điện tử tại Đông Anh (Hà Nội) chia sẻ: "Tôi đóng BHXH từ năm 2020, gần 5 năm thì nghỉ. Vì con ốm liên tục, tôi muốn rút BHXH một lần để có tiền xoay xở. Tham gia nhóm "Cầm sổ BHXH" trên Facebook, có rất nhiều người nhắn tin hỏi mua nhưng giá mỗi người một kiểu. Có người trả 20 triệu đồng, người khác bảo 39 triệu đồng mà không cần chính chủ".

Thâm nhập vào một nhóm có hơn 6.000 thành viên, PV vào vai người cần bán sổ, lập tức nhận được hàng loạt tin nhắn chào mời. Một tài khoản tên "Hưng Huệ" khẳng định "Miền Bắc hỗ trợ tận nơi, 30 phút sau nhận tiền mặt".

Một tài khoản khác tên "Thanh Huấn" không ngần ngại để lại số điện thoại và khẳng định "chủ nhật duy nhất chỉ có anh làm".

Đánh đổi tương lai

Thực tế, hoạt động mua bán sổ BHXH diễn ra khá bài bản. Người lao động sẽ được yêu cầu ký giấy ủy quyền nhận BHXH một lần, giao cả sổ BHXH và giấy tờ tùy thân cho bên mua. Bên mua ngay lập tức ứng trước tiền mặt, thường chỉ bằng 50 - 70% giá trị thật của sổ, sau đó làm thủ tục nhận tiền từ cơ quan BHXH. Quá trình này diễn ra rất nhanh, hầu hết không có giấy tờ mua bán rõ ràng, khó truy vết nếu phát sinh tranh chấp hoặc rủi ro.

Theo TS Nguyễn Thị Lan Hương, nguyên Viện trưởng Viện Khoa học Lao động và Xã hội, lý do chính khiến người lao động rút BHXH một lần là áp lực tài chính ngắn hạn sau khi mất việc, như chi tiêu sinh hoạt, lo cho con cái ăn học.

"Việc người lao động chọn rút BHXH một lần là quyết định chịu nhiều thiệt thòi về dài hạn, vì đánh đổi tương lai an sinh bằng số tiền trước mắt không đáng là bao", bà Hương nói.

Ghi nhận từ BHXH Việt Nam, gần 80% người rút BHXH một lần là lao động trẻ, từ 20 đến dưới 40 tuổi. Họ chủ yếu làm việc trong doanh nghiệp, bị mất việc sớm và không có kế hoạch tham gia lại.

"Chúng tôi luôn khuyến nghị người lao động nên bảo lưu thời gian đóng để có cơ hội tiếp tục tham gia khi tìm được việc làm mới", bà Nguyễn Thị Hồng Minh, cán bộ BHXH Việt Nam chia sẻ.

Luật chưa chặt, sổ bảo hiểm dễ bị lạm dụng

Số liệu từ Ban Thực hiện chính sách BHXH thuộc Bảo hiểm xã hội Việt Nam cho thấy, năm 2024 con số người rút BHXH một lần giảm 1,6% so với năm 2023 nhưng vẫn còn cao, lên tới gần 1,1 triệu lao động.

Dù các giao dịch mua bán sổ BHXH hiện nay tồn tại phổ biến, nhưng theo quy định pháp luật hiện hành, vẫn rất khó xử lý nếu không có dấu hiệu giả mạo hồ sơ hay gian dối chiếm đoạt tài sản.

Theo Luật Bảo hiểm xã hội năm 2014, người lao động được phép nhận BHXH một lần nếu sau một năm nghỉ việc không tham gia BHXH, hoặc thuộc các trường hợp đặc biệt khác. Tuy nhiên, luật không cấm người lao động ủy quyền cho người khác làm thủ tục nhận thay. Chính lỗ hổng này đã bị một số đối tượng lợi dụng để hợp thức hóa hành vi mua bán sổ, thông qua các hợp đồng ủy quyền.

Trên thực tế, các "đầu nậu" thường yêu cầu người lao động ký giấy ủy quyền và cung cấp cả giấy tờ cá nhân, nhằm thực hiện thủ tục rút tiền như chính chủ. Không có hợp đồng mua bán nào được lập, nhưng bản chất của giao dịch là trao đổi tài sản, một hình thức trá hình của việc mua bán quyền an sinh.

Nguy cơ đối với người lao động là rất rõ: họ chỉ nhận được một khoản tiền thấp hơn giá trị thực tế rất nhiều. Đặc biệt, việc giao giấy tờ tùy thân, lộ thông tin cá nhân có thể dẫn đến bị mạo danh trong các hành vi vi phạm pháp luật khác.

Chị Nguyễn Thị Ngọc Hà 28 tuổi, một nạn nhân của việc bán sổ BHXH cho biết, tháng 12/2024, qua mạng xã hội chị có ủy quyền cho một người có nick Nguyễn Giỏi thu mua sổ BHXH, được hẹn giao dịch tại một quán cafe. Sau khi ký ủy quyền nhận trợ cấp BHXH một lần, đối tượng đã yêu cầu chị cung cấp căn cước công dân. Sau đó, chị không thể liên lạc lấy lại giấy tờ tùy thân vì bị đối tượng chặn số.

Về phía bên mua cũng tiềm ẩn nguy cơ rủi ro cao. Luật quy định, trong trường hợp người lao động qua đời, cơ quan BHXH sẽ chỉ chi trả cho thân nhân người kê khai hợp pháp, không phải người ủy quyền. Ngoài ra, người bán có thể xin cấp lại sổ BHXH với lý do "bị mất", làm phát sinh hai sổ trùng và nguy cơ bị truy cứu nếu có dấu hiệu gian dối.

Luật sư Hoàng Nguyên Bình (Đoàn Luật sư TP Hà Nội) cho rằng, hành vi khai gian hồ sơ có thể bị xử phạt hành chính từ 1 - 2 triệu đồng theo Nghị định 28/2020, nhưng mức xử phạt này là quá nhẹ, không đủ sức răn đe. Nếu không giả mạo giấy tờ, không có dấu hiệu chiếm đoạt, rất khó xử lý hình sự.