Ngày 29/5, Báo Lao động tổ chức hội thảo "Giải pháp chuyển đổi năng lượng hướng tới Net Zero". Sự kiện đã mổ xẻ những vấn đề xung quanh xu hướng chuyển dịch xanh và sự cần thiết phải khuyến khích tư nhân đầu tư vào nguồn điện tái tạo trong bối cảnh hàng loạt vướng mắc trước đó chưa được giải quyết dứt điểm.

Thời điểm chín muồi để định vị chính sách năng lượng xanh

Theo ông Bùi Thanh Minh, Phó Giám đốc chuyên môn, văn phòng Ban Nghiên cứu Phát Triển Kinh tế tư nhân (Ban IV) cho hay, Việt Nam đang bước vào kỷ nguyên mới với hai mục tiêu lớn: trở thành nước phát triển, thu nhập cao vào năm 2045 và đạt Net Zero vào năm 2050.

Để hiện thực hóa điều đó, nền kinh tế phải chuyển đổi mạnh mẽ theo hướng xanh, sáng tạo và số hóa, thay cho mô hình tăng trưởng cũ dựa trên tài nguyên và lao động giá rẻ.

Hiện nay, gần 50% điện năng vẫn phụ thuộc vào than đá, gây khó khăn trong thực hiện các cam kết giảm phát thải và đối mặt với rủi ro môi trường, chi phí. Trong khi đó, Việt Nam có tiềm năng lớn về năng lượng tái tạo nhưng vướng nhiều rào cản về hạ tầng, pháp lý, cơ chế giá và vốn.

"Chuyển đổi xanh không còn là lựa chọn, mà là điều kiện sống còn để duy trì năng lực cạnh tranh trong bối cảnh các thị trường lớn siết chặt tiêu chuẩn xanh. Các định hướng lớn của đảng hiện nay, thể hiện qua "bộ tứ trụ cột" gồm các Nghị quyết 57, 59, 66 và 68, đang mở ra công cuộc "đổi mới 2.0", tạo nền tảng chính sách vững chắc cho chuyển đổi mô hình tăng trưởng", ông Minh nói cho rằng, đây là thời điểm chín muồi để Việt Nam tái định vị chính sách năng lượng theo hướng xanh với khu vực tư nhân giữ vai trò chủ lực.

Chính phủ đặt mục tiêu tăng trưởng GDP đạt từ 8% trở lên, làm nền tảng hướng tới tốc độ hai con số trong giai đoạn 2026-2030. Năm 2025, tổng điện năng sản xuất và nhập khẩu năm 2025 cần tăng từ 12,5-13%, tương đương hệ thống phải bổ sung khoảng 2.200-2.500 MW. Điều này tạo áp lực lớn cho hạ tầng nguồn và lưới điện quốc gia.

Để đảm bảo mục tiêu kép trên, theo ông Minh, Việt Nam cần xây dựng một khung chính sách phát triển năng lượng tái tạo đồng bộ, khả thi, đi kèm lộ trình rõ ràng, phân định trách nhiệm các bên liên quan và hệ thống KPIs minh bạch.

Cần ban hành luật năng lượng tái tạo

PGS.TS Đặng Trần Thọ, Viện trưởng Viện Công nghệ năng lượng (Đại học Bách khoa) cho rằng, giá điện là vấn đề các doanh nghiệp đầu tư năng lượng quan tâm hàng đầu.

Tiềm năng năng lượng tái tạo của Việt Nam rất lớn - đứng đầu ASEAN, song ông Thọ nhìn nhận, chuyển hóa tiềm năng thành hiện thực vẫn là thách thức do thiếu cơ chế khuyến khích dài hạn, thiếu quy hoạch tích hợp đất - điện - lưới và hạ tầng chưa theo kịp tốc độ phát triển.

Thực tế, từ năm 2021 đến nay, xu thế phát triển nguồn điện chững lại do cơ chế giá FIT kết thúc và chưa có cơ chế thay thế phù hợp. Hơn 4.000 MW điện mặt trời và điện gió đã xây dựng xong nhưng chưa được ký hợp đồng mua bán điện (PPA) hoặc bị cắt giảm công suất thường xuyên do không giải tỏa được lưới.

"Việc chưa có chính sách giá điện chuyển tiếp tốt cũng khiến hàng chục GW dự án đang "xếp hàng" chờ phê duyệt, gây lãng phí lớn về nguồn lực xã hội", ông Thọ nói.

Theo ông Thọ, việc chuyển từ cơ chế FIT sang đấu thầu hoặc PPA theo giá trần chưa rõ ràng về phương pháp xác định giá, cơ chế chia sẻ rủi ro và lộ trình áp dụng.

Đồng thời, các hợp đồng PPA hiện tại chưa có tính ràng buộc cao về pháp lý, thiếu cơ chế bảo lãnh thanh toán hoặc chia sẻ rủi ro hạ tầng - chính sách - pháp lý, khiến các tổ chức tài chính quốc tế khó tham gia đầu tư dài hạn…

Vì thế, việc huy động vốn cho các dự án năng lượng xanh tại Việt Nam hiện đang gặp nhiều rào cản. Các ngân hàng trong nước vẫn còn e ngại cho vay các dự án NLTT do rủi ro pháp lý (thiếu PPA dài hạn có bảo lãnh), rủi ro thị trường (chưa có giá điện ổn định) và rủi ro kỹ thuật (không đảm bảo giải tỏa công suất).

Trước thực tế này, Viện trưởng Viện Công nghệ Năng lượng kiến nghị, cần khẩn trương ban hành Luật Năng lượng tái tạo, trong đó quy định cụ thể về: Phạm vi điều chỉnh các loại hình NLTT; quyền và nghĩa vụ của nhà đầu tư; cơ chế cấp phép, đấu nối, lưu trữ; hợp đồng PPA mẫu có ràng buộc pháp lý; cơ chế thanh toán dịch vụ phụ trợ và chia sẻ rủi ro.

Luật này cần được thiết kế phù hợp với xu hướng quốc tế, có tham vấn cộng đồng doanh nghiệp và tổ chức tài chính lớn để đảm bảo tính khả thi và hấp dẫn đầu tư.

Còn đại diện ban IV kiến nghị, cần ưu tiên thu hút đầu tư tư nhân vào hạ tầng năng lượng tái tạo; hỗ trợ doanh nghiệp nhỏ và vừa tiếp cận tín dụng xanh, phát triển theo tiêu chuẩn ESG, nâng cao năng lực và đào tạo nhân lực cho nền kinh tế carbon thấp...