Hàng chục nghìn hộ dân tại TP.HCM đang sống trong những căn nhà nhỏ hẹp, xiêu vẹo, dựng tạm bợ trên cọc gỗ, cọc bê tông ven các kênh rạch ô nhiễm, đầy rác thải. Cuộc sống của họ chênh vênh, thiếu thốn và tiềm ẩn nhiều rủi ro.

Một ngày giữa tháng 8/2025, ngồi bên con hẻm nhỏ trên đường Nguyễn Duy, phường Chánh Hưng, TP.HCM (quận 8 cũ), ông Nguyễn Văn Đức (65 tuổi) thong thả uống trà và trò chuyện cùng những người hàng xóm. Đây là thói quen suốt hơn ba thập kỷ của ông Đức khi sống ở nơi này.

Tuy nhiên, cái khác là nhiều người bạn trà của ông đã chuyển đi, bàn giao mặt bằng cho dự án cải tạo kênh Đôi. Riêng ông và một số căn xung quanh đang chờ làm thủ tục.

Chỉ tay vào ngôi nhà nhỏ của mình ở địa chỉ 239 Nguyễn Duy, ông Đức chia sẻ, tất cả thủ tục nhận đền bù, giải tỏa mặt bằng đang được hoàn thiện. Do phần phía sau nhà được xác định là cơi nới nên gia đình ông chỉ được đền bù khoảng 500 triệu đồng. Căn nhà của mẹ vợ ông ở sát bên cũng có mức đền bù tương tự.

Theo quan sát, căn nhà của ông Đức có bề ngang hơn 3m, dài 10m, phía trước khoảng 3m nền bê tông, còn phía sau nhà hoàn toàn nằm trên kênh, được chống đỡ bằng những cây cọc xà cừ đã mục rữa, xiêu vẹo. Những tấm ván làm nền nhà cũng bị nghiêng hẳn sang một bên, ọp ẹp, nhiều đoạn hở toác, xuyên thẳng xuống dưới kênh.

Phía sau nhà là khu vực vệ sinh, bao gồm nơi giặt giũ, phơi phóng, tắm rửa… Nhà vệ sinh là một ô nhỏ được khoét thông xuống dưới dòng kênh. Kế bên khu vực này, một căn phòng ngủ nhỏ khoảng 4m2 với đủ công năng như nơi nấu ăn, kê tủ lạnh, tủ đồ, nệm ngủ và cả bàn thờ…

“Chúng tôi sống ở đây mấy chục năm nên cũng quen với cảnh mưa dột, nắng hôi. Mỗi khi xuồng bè qua lại, nước hất lên ướt cả đồ đạc. Nhiều đêm ngủ cũng bị nước tạt vào ướt hết”, ông Đức nói.

Không chỉ bất tiện trong sinh hoạt, những người sống trong các nhà ven, trên kênh rạch như ông Đức còn đối mặt nguy cơ sạt lở, sụp đổ.

Mỗi mùa mưa bão, nước dâng, dòng chảy mạnh làm xói mòn chân cọc khiến nhiều căn nhà vốn đã đã cũ kỹ, xiêu vẹo lại càng thêm chênh vênh.

Nói về chuyện sập nhà, bà Thu Vân (68 tuổi, sống trên đường Nguyễn Duy) không khỏi rùng mình khi nhớ lại phần nhà trên kênh của bà bị sập năm 2024.

Bà Vân kể, khoảng 19h, các thành viên gia đình ra ngoài, chỉ còn chồng bà bị tai biến ở nhà. Bất ngờ, phần nhà nằm trên kênh phía sau sụp đổ, kéo theo chồng bà xuống kênh.

Do bị tai biến, chồng bà Vân không thể xoay xở để tự thoát khỏi khu vực bị sập nên chới với trong dòng nước. May mắn các thanh xà cừ chồng chéo phía dưới đã giữ ông lại, giúp ông không bị chìm. Khi mọi người trở về nhà, phát hiện sự việc nên hô hoán, cầu cứu xung quanh.

"Nhiều người nghe chúng tôi kêu cứu kéo đến nhưng không thể đưa chồng tôi lên. Chúng tôi phải gọi điện nhờ lực lượng chức năng, lính cứu hỏa, thợ lặn cùng thiết bị chuyên dụng hỗ trợ. Khi đưa được chồng tôi lên bờ, ông ấy xây xước hết người, máu chảy khắp nơi...", bà Vân kể.

Sau vụ tai nạn sập nhà, gia đình bà Vân gia cố lại cọc xà cừ cho chắc chắn hơn. Tuy nhiên, các thành viên gia đình vẫn nơm nớp lo lắng, nhất là chồng bà Vân.

“Chúng tôi đồng thuận với việc di dời để cải tạo kênh rạch. Chỉ mong sớm được bố trí nơi ở an toàn, vững chãi, không phải sống trong cảnh thấp thỏm nữa”, bà Vân chia sẻ.

Ngoài ra, môi trường sống của người dân ven, trên kênh rạch cũng đang bị ô nhiễm nặng.

Rác thải sinh hoạt, bao nilon, chai lọ, thậm chí chất thải được đổ thẳng xuống kênh, khiến nguồn nước đen đặc, bốc mùi hôi thối, ruồi muỗi và chuột bọ sinh sôi.

TS Nguyễn Hữu Nguyên, Hội Quy hoạch Phát triển TP.HCM cho biết, đa số những căn nhà ven, trên kênh rạch đã tồn tại hàng chục năm, hình thành từ nhu cầu an cư tạm bợ của người dân di cư, lao động nghèo.

Ban đầu, nhiều người chỉ dựng chòi lá, tôn để ở tạm, nhưng theo thời gian, chòi tạm được cơi nới, lấn dần ra dòng kênh. Không ít hộ chồng thêm tầng, mở rộng diện tích, tạo nên những dãy nhà chênh vênh trên cọc gỗ hoặc bê tông.

Tình trạng này gây ra nhiều hệ lụy như dòng chảy bị thu hẹp, thoát nước kém dẫn đến ngập úng. Nước thải sinh hoạt xả thẳng ra kênh khiến môi trường ô nhiễm nghiêm trọng. Nguy cơ cháy nổ, sập đổ luôn thường trực và mỹ quan đô thị bị ảnh hưởng nặng nề.

Theo thông tin từ UBND TP.HCM, đến nay, thành phố đã bồi thường, di dời gần 3.000 trong số 6.500 căn nhà trên và ven kênh rạch theo kế hoạch giai đoạn 2021 - 2025. Trong đó, 5 dự án đã hoàn tất giải phóng mặt bằng, 6 dự án khác đang được đẩy nhanh tiến độ, bao gồm các công trình trọng điểm như rạch Xuyên Tâm và bờ Bắc Kênh Đôi.

Dự kiến đến hết năm 2025, thành phố hoàn tất di dời 5.548 căn, đạt hơn 85% chỉ tiêu đề ra. Dù vậy, thách thức lớn hiện nay là TP.HCM còn gần 40.000 căn nhà trên và ven sông, kênh, rạch chưa được giải quyết, phân bố trên 398 dự án, tuyến sông, kênh, rạch trải rộng trên 16 phường, xã.

Để chỉnh trang đô thị, hướng tới xây dựng TP văn minh, hiện đại, TP.HCM đã phê duyệt Đề án chỉnh trang đô thị và khu vực nhà ở trên và ven sông, kênh, rạch giai đoạn 2025 - 2030. Mục tiêu của đề án là đến năm 2030 cơ bản di dời và bố trí tái định cư cho toàn bộ người dân sống trên và ven các tuyến sông, kênh, rạch.

Đồng thời, đề án hướng tới khơi thông dòng chảy, cải thiện vệ sinh môi trường, đầu tư xây dựng hạ tầng, phát triển công viên, không gian công cộng, cũng như khai thác hiệu quả quỹ đất dọc sông, kênh, rạch để thúc đẩy phát triển kinh tế bền vững và chỉnh trang đô thị toàn diện.

Đón xem bài 2: Hành trình từ dòng kênh "chết" đến không gian đáng sống ở TP.HCM