Từ vùng thuần nông đến miền quê triệu phú

Cách đây chưa đầy một thập kỷ, Liên Chung, vùng đất khô cằn, nay thuộc xã Phúc Hòa (huyện Tân Yên cũ, tỉnh Bắc Ninh) được trồng lúa, ngô, khoai sắn quanh năm.

Sâm núi Dành góp phần phủ xanh, làm giàu vùng đất Phúc Hòa.

"Ngày ấy, thu nhập bình quân của mỗi gia đình chỉ vài chục triệu đồng mỗi năm, nhà tầng hiếm hoi, người dân sống chủ yếu bằng nông nghiệp truyền thống", bà Nguyễn Thị Kim Dung, Giám đốc Trung tâm cung ứng dịch vụ sự nghiệp công xã Phúc Hòa nhớ lại.

Bước ngoặt vào năm 2019, khi Trung tâm Giống cây trồng tỉnh Bắc Ninh đưa giống sâm nam núi Dành về hỗ trợ bà con trồng thử nghiệm. Khí hậu, thổ nhưỡng vùng gò đồi rất phù hợp với sâm. Chỉ hai năm sau, những luống sâm xanh tốt đã mang lại thu nhập vượt trội, 100-150 triệu đồng/năm/ha, cao gấp nhiều lần so với trồng lúa.

"Cây sâm núi Dành đã thực sự thay đổi cuộc sống người dân. Nhiều hộ thu nhập từ 300 triệu đến 1 tỷ đồng mỗi năm, trở thành cây "xóa đói giảm nghèo" đúng nghĩa", bà Dung chia sẻ và cho biết, hiện Phúc Hòa đã có 68 ha sâm núi Dành, tập trung tại vùng Liên Chung cũ (65ha).

Từ một xã thuần nông, nay địa phương đã có 16 sản phẩm OCOP, trong đó 7 sản phẩm chế biến từ sâm như trà hoa, rượu sâm, mật ong sâm…, góp phần thay đổi diện mạo vùng nông thôn mới.

Nông dân Nguyễn Văn Điện chăm sóc vườn sâm của gia đình.

Nhắc đến sâm núi Dành, người dân Phúc Hòa thường nhắc đến ông Nguyễn Văn Điện, người "giữ giống sâm của làng".

Trước kia, ông Điện trồng ổi, nhãn, hồng xiêm, cho thu nhập thấp. Ông tình cờ biết đến sâm núi Dành, loài sâm từng được ghi trong Đại Nam nhất thống chí là sản vật tiến vua Tự Đức, có tác dụng chữa sáng mắt cho hoàng Thái hậu Từ Dũ.

"Lần đầu nếm thử, tôi bị cuốn hút bởi hương thơm thanh, vị ngọt dịu, củ sâm thơm chẳng kém gì sâm Hàn Quốc. Tôi nghĩ đây là cây có giá trị và bắt đầu mày mò nhân giống", ông Điện kể.

Ban đầu việc nhân giống thủ công rất khó, nhưng nhờ học hỏi kỹ thuật chiết tách, áp dụng công nghệ cao, ông Điện đã tạo ra hàng vạn cây giống chất lượng.

"Trước đây mỗi gốc sâm có giá bán 30-35 nghìn đồng, nay giá cao hơn, mỗi năm tôi thu khoảng hơn 1 tỷ đồng từ giống. Bà con thấy hiệu quả nên cùng trồng, tôi mừng vì cây sâm đã lan tỏa khắp xã", ông Điện cười nói.

Không dừng lại ở đó, ông Điện đang cùng 4-5 hộ dân khác hoàn thiện hồ sơ thành lập Hợp tác xã sâm núi Dành, với 4 sản phẩm chủ lực: rượu sâm, trà hoa sâm, sâm mật ong và sâm hòa tan.

"Từ cây sâm, xã mình được nhiều nơi biết đến, nhiều đoàn khách đến thăm, quảng bá. Tôi mong hợp tác xã ra đời sẽ giúp bà con có đầu ra ổn định hơn", ông chia sẻ.

Đi đầu đưa "sâm tiến vua" ra thị trường

Không chỉ anh Điện, trên những triền đồi thôn Hậu, ông Trần Văn Khiển, Giám đốc hợp tác xã sâm núi Dành Đức Hạnh cũng đang tất bật bên vườn sâm vào vụ hoa.

"Chúng tôi xuống giống đầu năm 2022 với hơn 5 ha sâm. Mỗi vụ thu hoạch 5-7 tấn hoa tươi, tương đương gần 1 tấn khô, giá bán 600-800 nghìn đồng/kg. Sau khi trừ chi phí, mỗi hecta mang lại 200 triệu đồng/năm, gấp 5-6 lần trồng lúa", ông Khiển cho biết.

Hợp tác xã Đức Hạnh hiện nhân giống hơn 100.000 bầu sâm, mở rộng thêm 20.000 bầu mới, cung cấp cho nhiều nhà vườn ở Bắc Ninh, Hà Nội, Lạng Sơn. Song song đó, hợp tác xã còn tập trung chế biến sâu, tạo ra các sản phẩm đa dạng như trà hoa sâm, cao sâm, mật ong sâm, sâm hòa tan, rượu sâm, được người tiêu dùng đánh giá cao.

HTX Đức Hạnh là điểm du lịch sinh thái sâm núi Dành, đã đón nhiều đoàn khách trong và ngoài tỉnh đến tham quan, học tập kinh nghiệm và mua sắm sản phẩm.

"Chúng tôi liên kết với Viện Nghiên cứu - đào tạo - tư vấn khoa học - công nghệ (ITC) Hà Nội để sản xuất theo quy trình nông nghiệp hữu cơ, ứng dụng công nghệ cao trong chế biến, đảm bảo giữ trọn dược tính của sâm", ông Khiển chia sẻ.

Hợp tác xã hiện có 3 sản phẩm OCOP 3 sao, trong đó trà hoa sâm SADUHA đạt chuẩn GMP - thực hành sản xuất tốt trong ngành dược phẩm.

Từ năm 2025, hợp tác xã Đức Hạnh được công nhận là điểm du lịch sinh thái sâm núi Dành, đón hàng trăm đoàn khách đến tham quan, trải nghiệm, mua sắm sản phẩm. Không chỉ làm kinh tế, hợp tác xã còn tạo việc làm ổn định cho 10 lao động địa phương, thu nhập 8-10 triệu đồng/tháng.

Về hướng phát triển, ông Khiển cho biết, hợp tác xã đang mở rộng vùng nguyên liệu lên 300 ha, liên kết với các đối tác trong và ngoài tỉnh để đảm bảo nguồn cung ổn định, phục vụ chế biến và xuất khẩu.

Đồng thời, quy hoạch điểm du lịch cộng đồng gắn với trải nghiệm sâm núi Dành, kỳ vọng đón 200.000 lượt khách mỗi năm, đưa vùng sâm trở thành điểm đến sinh thái đặc trưng của Bắc Ninh.

Hợp tác xã cũng phối hợp Viện Khoa học nông nghiệp Tây Bắc triển khai đề tài "Phát triển chuỗi giá trị sâm hữu cơ ứng dụng công nghệ số", hướng tới chuẩn hóa giống, số hóa sản xuất và xây dựng thương hiệu "Sâm núi Dành Đức Hạnh" vươn tầm quốc gia và quốc tế.

Bà Nguyễn Thị Kim Dung, Giám đốc Trung tâm cung ứng dịch vụ sự nghiệp công xã Phúc Hòa giới thiệu các sản phẩm từ sâm núi Dành.

Thay đổi tư duy sản xuất

Để đưa cây sâm từ mô hình tự phát trở thành sản phẩm có thương hiệu, Phúc Hòa đã sớm vào cuộc một cách bài bản. Trung tâm cung ứng dịch vụ sự nghiệp công xã Phúc Hòa, đơn vị trực tiếp hỗ trợ kỹ thuật, đã phối hợp với Phòng Kinh tế xã và các chuyên gia thiết kế mẫu bao bì, nhãn mác đạt chuẩn, hướng dẫn công bố tiêu chuẩn chất lượng, giúp sản phẩm đủ điều kiện tham gia chương trình OCOP.

Bà Nguyễn Thị Kim Dung, Giám đốc trung tâm cho biết: "Song song với sản xuất, chúng tôi hỗ trợ người dân xây dựng hình ảnh thương hiệu, gắn tem truy xuất nguồn gốc, đăng ký nhãn hiệu hàng hóa. Tất cả các sản phẩm sâm đều được đưa lên sàn thương mại điện tử như Vỏ Sò, Postmart, tạo kênh tiêu thụ ổn định, giúp sản phẩm OCOP đến gần hơn với người tiêu dùng trong và ngoài tỉnh".

Cùng với đó, giống như hợp tác xã Đức Hạnh, xã Phúc Hòa đang phối hợp với Viện Khoa học nông nghiệp Tây Bắc thực hiện đề tài khoa học cấp tỉnh nghiên cứu phát triển chuỗi giá trị sâm hữu cơ ứng dụng công nghệ số tại tỉnh Bắc Ninh. Mục tiêu là giải mã nguồn gene, chuẩn hóa giống, ứng dụng truy xuất số hóa và hướng tới sản xuất dược liệu phục vụ xuất khẩu.

Sâm núi Dành mang lại hiệu quả kinh tế cao, trở thành sản phẩm thân thuộc, hữu ích của mỗi gia đình.

Trao đổi với PV Báo Xây dựng, ông Nguyễn Biên Thùy, Phó chủ tịch UBND xã Phúc Hòa cho biết, việc ứng dụng công nghệ đã giúp người dân thay đổi tư duy sản xuất.

"Trước kia bà con trồng theo kinh nghiệm, nay đã biết đầu tư tưới tự động, ghi nhật ký điện tử, sản xuất hữu cơ. Sản phẩm có chứng chỉ và truy xuất nguồn gốc, đó là điều kiện tiên quyết để sâm Phúc Hòa đi xa", ông nói.

Ông Thùy cho biết thêm, Đại hội Đảng bộ xã nhiệm kỳ 2025-2030 đã xác định mục tiêu đưa Phúc Hòa trở thành điểm đến du lịch nông nghiệp tiêu biểu của Bắc Ninh, với 300 ha sâm và 200.000 lượt khách mỗi năm.

"Cây sâm không chỉ làm giàu, mà còn làm đẹp làng quê, góp phần xây dựng nông thôn mới Phúc Hòa nói riêng và Bắc Ninh nói chung", ông nhấn mạnh.