KTS Trần Huy Ánh, Ủy viên Thường vụ Hội Kiến trúc sư Hà Nội đã có cuộc trao đổi với PV Báo Xây dựng nhằm đưa ra giải pháp căn cơ giải quyết vấn đề này.

Thưa ông, ông nhìn nhận thế nào về thực trạng hàng loạt khu nhà tái định cư "bỏ hoang" tại Hà Nội và TP. Hồ Chí Minh nhiều năm qua, trong khi hàng trăm nghìn người thu nhập thấp vẫn không có nhà để ở?

KTS Trần Huy Ánh: Cái rối nằm ở tư duy. Chúng ta đã nói đến quản lý thị trường hàng chục năm nay, nhưng cách quản lý tài sản công, đặc biệt là quỹ nhà tái định cư vẫn còn nặng tư duy bao cấp. Nhà tái định cư bị coi như "hồ sơ tài liệu" của các cơ quan quản lý, chứ không được coi là tài sản giao dịch được lượng hóa bằng tiền của xã hội. Vì thế, báo cáo của các cơ quan quản lý, chỉ có trạng thái "hết" hoặc "không còn", trong khi nhìn ra thực tế thì hàng nghìn căn bỏ trống, xuống cấp.

Khi tài sản bị "đóng băng" như vậy, xã hội phải gánh thiệt hại kép, tiền bỏ ra thì lớn, mà giá trị sử dụng lại không có. Trong khi hàng ngàn tỷ đồng thiệt hại về vật chất suy hao, nhưng tiền bạc đầu tư thì tăng lên do lãi ngân hàng, chi phí duy tu sửa chữa, bảo vệ vẫn phải chi ra… kéo dài hàng chục năm.

Vậy đâu là mấu chốt cần thay đổi khi chuyển đổi quỹ nhà tái định cư chưa sử dụng sang nhà ở xã hội, thưa ông?

KTS Trần Huy Ánh: Trước hết phải coi nhà tái định cư là tài sản thực, tức là phải được công khai, định giá và giao dịch trên thị trường. Nhà nào còn tốt, đủ tiêu chuẩn thì đấu thầu cho thuê hoặc bán, ai đáp ứng điều kiện thì hưởng. Còn nếu cứ giữ tư duy "xin - cho", coi nhà công như của riêng để sắp xếp, phân phối, thì dù có gắn nhãn "nhà ở xã hội" cũng chỉ là đổi tên một loại bao cấp cũ.

Tài sản công không thể nằm trong ngăn kéo, cần đưa ra thị trường, để thị trường định giá, xã hội sẽ tự chọn lọc cái hiệu quả.

Thưa ông, một số ý kiến lo ngại rằng, chuyển đổi như vậy có thể làm "mất đi" tài sản công, thậm chí bị tư nhân hóa. Ông nghĩ sao về điều này?

KTS Trần Huy Ánh: Đó là hiểu sai. Tôi không nói "bán đứt" mà nói "minh bạch hóa". Nhà nước vẫn là chủ sở hữu tài sản công, nhưng giao quyền quản lý, khai thác thông qua đấu thầu, hợp đồng và chịu giám sát. Nhà nước quản lý thông tin, quy chuẩn, thuế, còn doanh nghiệp hoặc Hiệp hội nhà ở làm nhiệm vụ vận hành, cải tạo, cho thuê.

Nói cách khác, cần chuyển từ "xin - cho" sang "hợp đồng - trách nhiệm". Làm vậy vừa không mất tài sản công, vừa tăng hiệu quả và giảm gánh nặng ngân sách.

Theo ông, chất lượng nhà tái định cư hiện nay có thể đáp ứng được tiêu chuẩn nhà ở xã hội hay không?

KTS Trần Huy Ánh: Phải nói thẳng, đa số nhà tái định cư hiện nay của chúng ta chất lượng rất kém. Tôi đã từng đi thực tế tại rất nhiều khu tái định cư rồi. Nhà tái định cư bị coi như "hạng 2, hạng 3" vì thiếu giám sát, thiếu trách nhiệm, khiến nhiều khu xuống cấp nhanh chóng. Ở Hà Nội, không ít khu tái định cư tường đổ siêu vẹo, thang máy hỏng, đường điện lộn xộn, nhà vệ sinh tắc nghẽn.

Đó là tượng đài của cơ chế xin - cho. Người dân bị lấy đất khi đang sống yên ổn, rồi được "bố trí" (do không có nhiều lựa chọn) lại một căn nhà kém chất lượng. Đó là một cuộc trao đổi không đối xứng và công bằng.

Tiêu tiền thì dễ, nhưng nhận lại thì khó. Muốn đạt chuẩn nhà ở xã hội, phải kiểm định chất lượng, cải tạo đồng bộ, chứ không thể "đẩy" dân vào những nơi xuống cấp, rồi gọi đó là an sinh. Đã là chính sách nhân văn thì phải làm cho xứng đáng với đồng tiền thuế của dân.

Từ thực tế này, ông có thể khái quát lại giải pháp cốt lõi để việc chuyển đổi này thành công nhà tái định cư, tránh tái diễn lãng phí?

KTS Trần Huy Ánh: Giải pháp nằm ở thị trường và minh bạch thông tin.

Một là, phải công khai toàn bộ quỹ nhà tái định cư: vị trí, tình trạng, pháp lý, giá trị.

Hai là, chuyển mạnh sang mô hình nhà công sản cho thuê với giá phải chăng, để người dân có lựa chọn linh hoạt, giảm gánh nặng sở hữu.

Ba là, Nhà nước chỉ nên đóng vai trò điều tiết và thu thuế, không trực tiếp làm chủ đầu tư hay vận hành.

Bốn là, cho phép Hiệp hội nhà ở, doanh nghiệp hoặc tư nhân có năng lực tham gia cải tạo, quản lý, cho thuê lại.

Và cuối cùng, phải chấm dứt tư duy "bao cấp", để thị trường định hướng nguồn lực. Ở các nước phát triển, chính Hiệp hội và doanh nghiệp xã hội làm rất tốt vai trò này, chúng ta có thể lấy đó làm bài học.

Về lâu dài, cần đưa quỹ nhà ở tái định cư vào tổng thể chính sách nhà ở quốc gia. Nhà nước không thể "ôm" mãi. Càng rút tay khỏi "miếng ăn bao cấp" càng xa, thị trường càng khỏe mạnh, xã hội càng công bằng.

Xin cảm ơn ông!