Sản phẩm báo chí vô hồn không thể chạm đến trái tim người đọc

Thưa ông, thời gian qua, không ít vụ việc cho thấy tình trạng tin giả, tin xuyên tạc đang tràn lan trên mạng xã hội (MXH). Là người nghiên cứu và giảng dạy lâu năm về báo chí – truyền thông, ông nhìn nhận thế nào về thực trạng này?

Tôi gọi đó là một "môi trường thông tin hỗn độn". Truyền thông số tạo ra những năng lực chưa từng có: siêu kết nối, siêu tương tác, siêu tốc độ. Nhưng đi kèm với nó là mặt trái: tin giả, tin ghép, xuyên tạc, chế tác vì mục đích không lành mạnh. Những thông tin ấy gây hậu quả xấu, làm rối loạn nhận thức, ảnh hưởng tiêu cực đến thái độ và hành vi xã hội.

Cái khó là mạng xã hội không còn là "ảo" nữa. Nó đang phản chiếu đời sống thật – trong đó có đúng, có sai, có thiện, có ác. Giống như một khu vườn, nơi cây lành và cỏ dại cùng sinh sôi. Vấn đề là chăm cây ra sao, diệt cỏ thế nào cho đúng cách. Nhầm thuốc, có khi hại luôn cả vườn.

Chúng ta đã có nhiều biện pháp phòng ngừa, nhưng hiệu quả chưa như mong đợi. Báo chí thì lại có lúc "khựng lại", thậm chí nhường hẳn sân cho mạng xã hội. Hơn 80% công chúng tiếp cận báo chí qua mạng, nhưng nội dung báo chí họ nhận lại chưa đến 15%. Nghĩa là, phần tin thật, tin hữu ích mà báo chí cung cấp đang quá ít so với tiềm năng. Đây là điều rất đáng suy nghĩ.

Trong khi tin giả dùng AI để tạo giọng nói, khuôn mặt, thậm chí dựng cả video "deepfake", việc phản bác của báo chí lại chưa kịp thời, đôi khi chỉ là dẫn văn bản hay một phát ngôn nào đó. Có phải chúng ta đang bị thua ngay cả về hình thức?

Không thể phủ nhận điều đó. AI bùng nổ, kéo theo những biến thể mới của tin giả. Báo chí đang tăng tốc chuyển đổi số, điều đó rất cần thiết. Nhưng đừng quên cái gốc của báo chí vẫn là: thông tin đúng, phản ánh vấn đề thật của đời sống.

AI có thể hỗ trợ – nhưng đừng để nó thay thế cả tư duy, chính kiến, cảm xúc của người làm báo. Nghề báo là nghề truyền cảm xúc, là nghệ thuật thuyết phục công chúng. Một sản phẩm báo chí vô hồn thì sao có thể chạm được trái tim người đọc?

Tôi thấy có hiện tượng lạm dụng AI, nhất là ở sinh viên, nghiên cứu sinh, thậm chí một số nhà báo trẻ. Nếu để AI làm hộ tất cả, thì nguy cơ sẽ không chỉ là "thua về hình thức" mà còn "trống rỗng về nội dung".

"Đúng không dám like, sai không dám còm"

Thực tế là, không ít cán bộ, công chức, thậm chí nhà báo khi thấy tin giả vẫn chọn cách "lướt qua cho xong". Ông nhìn nhận việc này ra sao?

Đúng vậy, đó là "điểm yếu chết người"! Im lặng trước cái sai, né tránh trách nhiệm, tức là mặc nhiên để cái sai lan rộng. Nhiều người chọn cách "đúng không dám like, sai không dám còm", như thể sợ liên lụy, sợ va chạm.

Công chúng mạng xã hội không xấu, nhưng họ cần điểm tựa. Mỗi người tích cực tham gia, bình luận, chia sẻ thông tin đúng – tức là đang làm nhiệm vụ "kết nối xã hội". Mỗi nhà báo cần trở thành người kết nối xã hội; mỗi cơ quan báo chí phải là trung tâm kết nối xã hội.

Muốn như thế, báo chí cần mở mang, đa dạng hóa đề tài thông tin, nhất là thông tin, tuyên truyền và phản biện chính sách; chú trọng thông tin an sinh xã hội và đời sống thường ngày, suy nghĩ thường ngày, vui buồn hàng ngày của nhân dân; mở ra đón nhận dòng thông tin phản hồi từ cộng đồng xã hội, tạo ra siêu tương tác để hút cộng đồng xã hội vào tầm ảnh hưởng của mình..., từ đó tuyên truyền chính trị mới đi vào cuộc sống. Ở đây, như chỉ đạo của Tổng Bí thư Tô Lâm: "báo chí phải cạnh tranh thông tin, chứ không co lại, ngồi chờ".

Người dân lên mạng xã hội vì ở đó họ được bày tỏ, được phản hồi, được nghe. Còn môi trường báo chí chính thống thì đôi khi quá nghiêm túc, quá đóng kín. Chúng ta muốn lôi kéo công chúng về lại với báo chí thì cần mở diễn đàn, cần trò chuyện, cần phản biện.

Nếu trên mặt trận thông tin, truyền thông trong bối cảnh bùng nổ thông tin trên mạng xã hội mà chúng ta chậm đổi mới, thì nhiều mong muốn của chúng ta khó thành hiện thực. Chưa kể, giao tiếp và siêu kết nối, siêu tương tác trên mạng xã hội để nhìn lại cán bộ mình thực thi công vụ ra sao, nhìn lại bộ máy vận hành như nào?

Vậy theo ông, người dân bình thường có thể góp phần chống tin xấu, độc hay không?

Theo quan sát của tôi, không ít người dân cũng đã chủ động đấu tranh, phản bác những thông tin sai lệch, nhưng chưa quyết liệt, chưa rộng rãi; và đôi khi họ cũng ngại liên lụy, ngại va chạm, né cho lành.

Tâm lý chung, coi đó là trách nhiệm của đội ngũ có trách nhiệm; nhưng đội ngũ này lại có biểu hiện thiên kiến, ít lắng nghe và cũng lại... một chiều, vì sợ trách nhiệm. Tình hình này bình thường thì không sao, mặc dù tâm lý thấy khó chịu, nhưng khi "tình huống có vấn đề" thì sẽ khó kiểm soát.

Nếu muốn truyền thông hiệu quả, phải xây dựng lòng tin. Công dân cần được khuyến khích lên tiếng, chia sẻ quan điểm đúng – chứ không nên đơn độc chống chọi. Mạng xã hội không chỉ là sân chơi, mà còn là mặt trận. Trên mặt trận ấy, không ai nên đứng ngoài.

Cần phải thay đổi

Nhiều bạn trẻ dễ bị cuốn vào tin giả, clip xuyên tạc vì nó "giải trí hơn". Làm sao để "hấp dẫn hóa sự thật" và kéo thế hệ Gen Z về với thông tin chính thống?

Thực tế, báo chí còn lúng túng trong việc tiếp cận Gen Z – vì chưa hiểu rõ họ cần gì. Trong khi đó, mạng xã hội thì tung chiêu đa dạng, vừa nhanh vừa vui, dễ tiếp cận.

Năm trước, quốc hội Úc đã thông qua luật cấm trẻ em sử dụng mạng xã hội. Học sinh đi học ở trường từ 8 giờ sáng đến 3 giờ chiều, về nhà chỉ đọc sách, chơi đàn hoặc chơi thể thao; không được sử dụng điện thoại, máy tính vào mạng xã hội. Họ quan tâm đến trẻ em từ bé và tạo vùng đệm bảo vệ trẻ.

Chúng ta phải thay đổi. Tạo sân chơi, diễn đàn mở, vừa chơi vừa học, vừa giải trí vừa giáo dục. Thiết kế thông tin ngắn gọn, bắt mắt, dễ chia sẻ. Thu hút giới trẻ bằng cách để họ được tham gia, thể hiện, phản hồi. Nếu báo chí chỉ giảng đạo, chỉ tuyên truyền khô khan, thì hiệu quả sẽ rất hạn chế.

Là người đào tạo nhiều thế hệ nhà báo, ông muốn gửi gắm điều gì đến lớp phóng viên trẻ hôm nay?

Tôi rất vui khi thấy nhiều bạn trẻ năng động, cầu thị, sẵn sàng bước vào môi trường báo chí thời số hóa.

Nhưng cần nhớ rằng, đọc lướt không thay thế được đọc sâu. Lên mạng tìm thông tin không thay thế được việc đọc sách để hiểu bản chất vấn đề. Làm báo mà thiếu tư duy nền, thiếu văn hóa đọc thì khó có thể đi đường dài.

Nhà báo không chỉ là người đưa tin, mà là người kết nối xã hội. Muốn vậy, cần kiến thức nền, kỹ năng nghề và cả cái tâm với nghề. Nếu không tự rèn mình, thì dù công nghệ có hiện đại đến đâu, báo chí cũng khó thuyết phục được công chúng.