Chi cả trăm triệu để ủng hộ idol

Nguyễn Thị Phương Thảo (sinh năm 1998, Hà Nội) là một trong số rất nhiều fan (người hâm mộ) trẻ sẵn sàng chi tiền và thời gian để ủng hộ thần tượng.

Tham gia khoảng 5 fanclub (FC, câu lạc bộ người hâm mộ) của các nghệ sĩ như S.T Sơn Thạch, Jun Phạm, Tăng Phúc, Neko Lê, Bùi Công Nam… Thảo chia sẻ: "Trung bình mỗi tháng tôi chi khoảng 5.000.000-6.000.000 đồng cho thần tượng, bao gồm tiền bình chọn nhạc trên Itunes, tiền máy bay đi lại để tham gia show, quần áo, merchandise (vật phẩm lưu niệm)... Số tiền này vừa đủ với nhu cầu và khả năng kinh tế của tôi".

Thảo không phải cá nhân duy nhất. Những năm gần đây, fan Việt Nam đang tạo nên làn sóng ủng hộ thần tượng mạnh mẽ và ngày càng chuyên nghiệp. Không ít người sẵn sàng chi cả trăm triệu cho các chiến dịch ủng hộ, bình chọn cho thần tượng.

Theo chị Thảo, hình thức chi tiền ủng hộ thần tượng hiện nay khá đa dạng. Những dự án quảng bá mất phí như chạy quảng cáo trên mạng xã hội như Instagram, Facebook, TikTok vào dịp sinh nhật thần tượng. Đây là hình thức rẻ, dễ tiếp cận, ai có tài chính nhỏ vẫn chủ động thực hiện.

Lớn hơn là các biển LED trong nhà hoặc ngoài trời. LED trong nhà có ưu điểm dễ thu hút ánh nhìn, còn LED ngoài trời tiện hơn cho fan check-in. Foodtruck (xe đồ ăn) hoặc booth (gian hàng) tại concert, trường quay là dạng chơi lớn hơn, chi phí dao động từ 40–50 triệu đồng, thường là fan góp tiền.

Bình chọn cho thần tượng cũng là cuộc chiến về tiền bạc, thời gian và nhân lực. Những khoản quyên góp lên tới hàng trăm triệu không còn hiếm.

Phương Thảo cho biết, đa số fan chọn gửi tiền về FC để phân bổ nguồn lực bình chọn, với điều kiện, thủ lĩnh FC phải cam kết minh bạch số liệu. 

Thực tế, các FC chị tham gia đều có leader (trưởng nhóm), kế toán, người thiết kế hình ảnh, người quản lý kênh truyền thông và người phụ trách liên lạc với công ty chủ quản. Mô hình hoạt động không khác một công ty thu nhỏ.

"Trong FC Neko Lê, có fan ủng hộ cả trăm triệu cho đợt bình chọn tại chung kết Anh trai vượt ngàn chông gai, FC S.T Sơn Thạch cũng có người ủng hộ tương tự để bình chọn cho ca sĩ ở Giải Mai vàng. FC Soobin lại có người chi gần tỷ đồng để mua đấu giá cúp vàng anh nhận được ở giải Cống hiến lần thứ 19", Phương Thảo cho hay.

Muốn đi nhanh hãy đi cùng KOL, muốn đi xa phải đi với fandom

Theo chuyên gia truyền thông Hồng Quang Minh – CEO London & Hong Communications, sự chuyển mình trong văn hóa tiếp ứng thần tượng (fandom support) tại Việt Nam trong thời gian qua là tín hiệu đáng mừng, phản ánh sự gắn bó sâu sắc giữa nghệ sĩ và người hâm mộ. 

Điều này cho thấy cộng đồng fan đang ý thức được vai trò như một "đối tác xã hội" trong hành trình phát triển sự nghiệp của thần tượng.

"Fandom (cộng đồng người hâm mộ - PV) Việt đang bước vào giai đoạn trưởng thành hơn về tư duy lẫn hành động. Các chiến dịch của họ thể hiện khát vọng khẳng định bản sắc cộng đồng của fan Việt trên bản đồ châu Á. Họ đang từng bước thoát khỏi hình ảnh chỉ 'hâm mộ cuồng nhiệt' tiến tới vị thế 'cổ động có trách nhiệm'.

Từ chỗ chỉ tung hô, giờ fan sẵn sàng tự nguyện tổ chức, sáng tạo, hành động và đóng góp vào giá trị biểu tượng, điều vốn đã thành thông lệ trong văn hóa fan Hàn, Nhật, Trung từ lâu", ông Minh bày tỏ.

Ông Hồng Quang Minh đánh giá, fandom không chỉ là hành động ủng hộ đơn thuần mà thực chất là những "chiến dịch vi mô" tự phát nhưng có hiệu ứng truyền thông cực mạnh. 

Nghiên cứu thực tế từ Amazon cho thấy, 2/3 người hâm mộ thích thấy các thương hiệu tài trợ hoặc tạo nội dung liên quan đến fandom của họ.

"Chúng tạo ra điểm chạm cảm xúc, xây dựng câu chuyện cho nghệ sĩ và khuếch đại độ phủ một cách tự nhiên. Các thương hiệu thông minh bắt đầu nhận ra rằng, muốn đi nhanh có thể dùng KOL. Nhưng muốn đi xa phải tận dụng được cộng đồng, đặc biệt là cộng đồng fan đông đảo và trung thành.

Fandom support chính là nơi khai sinh ra những "truyền thông lan truyền" đắt giá mà không một chiến dịch truyền thông trả tiền nào có thể thay thế", CEO London & Hong Communications đánh giá.

Tuy nhiên, không phải lúc nào mối quan hệ giữa fan và thần tượng cũng là win – win. Đôi khi, sự nhập tâm cảm xúc khiến fan trở nên nhạy cảm và kỳ vọng cao hơn đối với thần tượng. 

Chẳng hạn, khi thần tượng có thái độ hời hợt, vướng tin đồn cá nhân không rõ ràng… có thể khiến fan cảm thấy bị "phản bội". Trong thời đại công nghệ số, cảm xúc này dễ dàng tạo thành làn sóng phản đối công khai như: hủy theo dõi, chia sẻ hashtag, tạo bài đăng phân tích, thậm chí là... quay xe thành antifan.

Đơn cử, năm 2022, ca sĩ Đông Nhi bị khán giả quay lưng vì đã lên tiếng chỉ trích và phủi sạch đóng góp của fan với những lời như: mọi sự ủng hộ từ khán giả dành cho cô đều là "tự nguyện", "là các bạn tự làm", "chính các bạn làm chị sợ hãi", "công ty không còn muốn nhận sự giúp đỡ của các bạn".

Nền kinh tế hưởng lợi từ văn hóa fandom

Không chỉ tác động đến khâu truyền thông, nền kinh tế cũng hưởng lợi từ các hoạt động tổ chức sự kiện, quảng cáo, vận chuyển hàng hóa, ẩm thực, sản xuất vật phẩm… 

Theo The Korea Herald, mô hình sản xuất, trao đổi, kinh doanh merchandise (slogan, standee, khăn, móc khóa…) đóng góp hàng trăm triệu USD mỗi năm cho nền kinh tế nước này.

Tại Việt Nam mô hình này dù vẫn nhỏ lẻ nhưng đã tạo nên một hệ sinh thái văn hóa nhỏ trong cộng đồng fan, kéo theo sự vận hành của hàng loạt ngành công nghiệp phụ trợ như: in ấn, vận tải, ẩm thực, hậu kỳ, tổ chức sự kiện…

Trần Minh Hải (2004, Hà Nội) – thành viên FC của nhiều nghệ sĩ như Soobin, Vũ Cát Tường… cho biết, FC hoàn toàn có thể thực hiện hoạt động trao đổi merchandise song song với các chiến dịch bình chọn, quảng bá truyền thông cho thần tượng.

Hải giải thích thêm: "Chủ gom là người trực tiếp thiết kế các vật phẩm này. Họ phải xin phép ê kíp nghệ sĩ, công khai tài chính và cam kết không được kinh doanh trên hình ảnh nghệ sĩ. Có cái tôi nhanh chóng mua, có cái thích lắm mới dám mua. Mỗi món chỉ 30.000–300.000 đồng nhưng quý lắm vì có giới hạn".

Trong khi đó, các merchandise chính thức do phía nghệ sĩ bán thì có giá đắt hơn, dao động từ vài trăm đến vài triệu đồng, nhưng hiếm khi mở bán lại. 

Trào lưu săn merchandise thậm chí còn tạo hiệu ứng fomo trong FC. "Nhiều món không định mua nhưng tôi vẫn bị cuốn theo, thấy bạn nào cũng có nên không mua thì tiếc", Hải bày tỏ.

Bên cạnh đó, fan Việt cũng góp phần "chống ế" cho các show của nghệ sĩ. 

Minh Hải cho biết, show nào có tình hình bán vé hơi chậm sẽ có FC hoặc cá nhân sẵn sàng mở trợ giá 200.000-500.000 đồng/ vé. "Cách này cũng đẩy được kha khá số vé tồn", theo Minh Hải.

FC cũng làm đẹp hình ảnh nghệ sĩ khi thực hiện các hoạt động từ thiện thiện dưới danh nghĩa FC. 

Họ có thể tổ chức nấu bếp ăn, gửi tiền đến các quỹ cộng đồng…

Đơn cử, trong fan meeting (gặp gỡ fan) của ca sĩ Jun Phạm, các kỷ vật của nghệ sĩ được fan đấu giá, mua lại. Tổng số tiền 186,5 triệu đồng thu được từ hoạt động đấu giá đã được dùng để hỗ trợ phẫu thuật cho 5 em nhỏ mắc bệnh tim bẩm sinh. 

Tháng 9 năm ngoái, FC của Sơn Tùng M-TP quyên góp 226 triệu đồng cho đồng bào khắc phục hậu quả của cơn bão Yagi, thông qua Mặt trận Tổ quốc Việt Nam…

"Tất cả những hành động ấy đều bắt nguồn từ tình cảm một chiều. Trong FC của tôi tham gia, có người trưởng nhóm quản lý fansite (website/ fanpage) ủng hộ thần tượng gần chục năm không có quyền lợi gì nhưng vẫn sẵn sàng gắn bó", chị Phương Thảo cho hay.

Văn hóa fandom góp phần thúc đẩy công nghiệp văn hóa

Chuyên gia truyền thông Hồng Quang Minh đánh giá: "Những hoạt động của fandom tại Việt Nam ngày càng chứng minh vai trò quan trọng trong hệ sinh thái kinh tế biểu tượng. Nếu được định hướng đúng, đây có thể trở thành một ngành công nghiệp văn hóa siêu nhỏ nhưng vô cùng tiềm năng, như cách Kpop đã làm với nền kinh tế thần tượng".

Ông Nguyễn Anh Tuấn - Viện Văn hóa, Nghệ thuật, Thể thao và Du lịch Việt Nam đánh giá cao sự chuyên nghiệp, bài bản của các FC nghệ sĩ Hà Anh Tuấn, Đen Vâu… Ở đó, họ định hướng rõ thông điệp hướng tới là các hoạt động nhân văn như trồng rừng, từ thiện…

Ông Tuấn lạc quan cho rằng: "Khi fandom trở thành một lực lượng có tổ chức, chuyên nghiệp hơn, họ sẽ định hình lại tiêu chuẩn hoạt động của ngành giải trí.

Ở đó có sự minh bạch tài chính, quy trình tổ chức chuyên nghiệp, kết nối hai chiều giữa nghệ sĩ và người hâm mộ. Đây là yếu tố thúc đẩy các công ty quản lý nghệ sĩ Việt Nam chuyển mình theo mô hình lấy người hâm mộ làm trung tâm như cách các ông lớn ở Hàn Quốc như SM, HYBE hay JYP đã làm".

Tuy nhiên, ông Hồng Quang Minh cho rằng, so với các nước phát triển, FC Việt Nam vẫn còn nhiều FC mang tính tự phát và cảm tính cao, thiếu cấu trúc quản lý minh bạch và chưa có mô hình chuyên nghiệp hóa.

Theo vị chuyên gia, việc một nhóm nhỏ trong FC tự ý đại diện thần tượng, thu tiền, lên kế hoạch hoạt động mà thiếu cơ chế kiểm soát đã và đang dẫn đến các mâu thuẫn nội bộ hoặc khủng hoảng niềm tin. Sự việc FC Soobin tố ban điều hành làm việc thiếu minh bạch, tự tiện thu tiền dù sự kiện miễn phí là một ví dụ điển hình.

Trong khi đó, tại Hàn Quốc, mô hình fandom vận hành như một tổ chức nhỏ, có quy định rõ ràng, có bộ phận liên hệ chính thức với công ty chủ quản, thậm chí có sự giám sát trực tiếp của công ty trong các hoạt động tài chính.

"Để tiến tới mô hình đó, FC Việt Nam cần được "kỹ trị hóa", tức đưa các quy chuẩn minh bạch, có hệ thống quản lý đơn giản, dễ áp dụng. Các công ty quản lý nghệ sĩ cũng cần chủ động xem fan là một đối tác quan trọng trong toàn bộ quá trình phát triển thương hiệu nghệ sĩ. 

Từ đó có sự hỗ trợ bài bản hơn về định hướng, quy tắc và liên kết thông tin hai chiều. Khi nghệ sĩ và công ty chủ động tham gia vận hành FC, fandom sẽ được chuyên nghiệp hoá, minh bạch hơn, đồng thời giảm thiểu tối đa rủi ro khủng hoảng nội bộ", ông Minh phân tích.

Ở góc độ quản lý, ông Nguyễn Anh Tuấn cũng đề xuất việc các FC cần đưa ra một quy tắc ứng xử, hoạt động chung và có người giám sát công tâm, minh bạch. 

Có như vậy, họ mới có thể phát huy tối đa quyền lực của mình, góp phần định hướng nghệ sĩ sáng tạo, ứng xử đúng chuẩn mực văn hóa, đạo đức.

Ngoài ra, ông Tuấn cũng gợi ý, để nâng cao sự chuyên nghiệp, FC có thể liên kết trực tiếp với công ty quản lý. 

Khi đó, cơ quan quản lý rất thuận lợi trong việc quản lý, giám sát các hoạt động của FC.

"Fandom không thay thế vai trò của nhà sản xuất hay nhà quản lý. 

Nhưng bằng hành vi tiêu dùng, tổ chức, tạo chuẩn mực đạo đức - nội bộ FC Việt đang gián tiếp "định hình lại" cách ngành công nghiệp văn hóa tại Việt Nam phải tiếp cận khán giả. Đó là sự minh bạch và chuyên nghiệp trong công tác vận hành", ông Tuấn nói.