Trong bối cảnh Chính phủ đang thúc đẩy mạnh mẽ khu vực kinh tế tư nhân, Báo Xây dựng đã có cuộc trao đổi với TS Nguyễn Quốc Việt, Chuyên gia Chính sách công, Trường Đại học Kinh tế - Đại học Quốc gia Hà Nội về những thách thức và hướng đi để doanh nhân Việt vươn mình trong kỷ nguyên mới.

Những người "chiến sĩ" trên mặt trận kinh tế

Thưa ông, trong bối cảnh Việt Nam đang triển khai hàng loạt chính sách mới nhằm thúc đẩy khu vực kinh tế tư nhân trở thành động lực tăng trưởng, ông nhìn nhận thế nào về vai trò của đội ngũ doanh nhân hiện nay đối với nền kinh tế?

Trong kỷ nguyên mới, doanh nhân không chỉ là người làm kinh tế đơn thuần mà còn là những người "chiến sĩ" trên mặt trận kinh tế, gánh vác sứ mệnh hiện thực hóa các mục tiêu chiến lược quốc gia.

Tầm vóc của họ được định hình bởi bốn phẩm chất cốt lõi.

Thứ nhất, là vai trò trụ cột của nền kinh tế. Với vị thế là "một trong những động lực quan trọng nhất", khu vực tư nhân đang được giao trọng trách dẫn dắt tăng trưởng, phấn đấu đóng góp 55-58% GDP, tạo ra 84-85% việc làm và đến năm 2030 có ít nhất 20 doanh nghiệp Việt tham gia sâu vào chuỗi giá trị toàn cầu.

Thứ hai, là tinh thần tiên phong đổi mới. Nghị quyết 57 xác định khoa học, công nghệ và chuyển đổi số là "đột phá quan trọng hàng đầu". Doanh nhân kỷ nguyên mới phải là người tiên phong ứng dụng trí tuệ nhân tạo (AI), dữ liệu lớn (Big Data), công nghệ tài chính (Fintech) hay thương mại điện tử để tạo ra mô hình kinh doanh đột phá, nâng cao năng suất và năng lực cạnh tranh.

Đổi lại, Nhà nước cũng đang mở rộng không gian chính sách: cho phép doanh nghiệp được tính 100% chi phí nghiên cứu và phát triển (R&D) vào chi phí hợp lệ, và được trích tối đa 20% thu nhập để lập quỹ phát triển khoa học – công nghệ, đổi mới sáng tạo và chuyển đổi số.

Thứ ba, là bản lĩnh toàn cầu – tinh thần dấn thân ra biển lớn, dám nghĩ, dám làm, dám chấp nhận rủi ro để đầu tư vào lĩnh vực mới, nuôi dưỡng khát vọng đưa thương hiệu Việt vươn tầm thế giới. Nhà nước kiến tạo phải là "bệ đỡ" của bản lĩnh đó, thông qua thể chế chấp nhận rủi ro trong nghiên cứu, đầu tư công nghệ và bảo vệ những cán bộ dám làm vì lợi ích chung.

Cuối cùng, là văn hóa thượng tôn pháp luật và trách nhiệm xã hội. Tầm vóc của doanh nhân không chỉ đo bằng tài sản hay lợi nhuận, mà bằng văn hóa kinh doanh – trung thực, minh bạch, có trách nhiệm với cộng đồng và đất nước. Nghị quyết 68 đã nhấn mạnh yêu cầu xây dựng đội ngũ doanh nhân có đạo đức, tinh thần dân tộc và khát vọng phát triển Việt Nam hùng cường.

Sau gần hai thập kỷ kể từ khi có Ngày Doanh nhân Việt Nam (13/10/2004), theo ông, tầm vóc đội ngũ doanh nhân Việt đã thay đổi ra sao? Những "điểm nghẽn" nào đã được tháo gỡ để chắp cánh cho khu vực tư nhân?

Thủ tướng Phạm Minh Chính đã từng nhấn mạnh thông điệp: "Nhà nước kiến tạo - Doanh nhân tiên phong - Công tư đồng hành - Đất nước hùng cường - Nhân dân hạnh phúc".

Đây là tuyên ngôn giàu ý nghĩa trong bối cảnh Việt Nam đang bước vào giai đoạn chuyển mình lịch sử, hướng tới mục tiêu trở thành nước phát triển, thu nhập cao vào năm 2045.

Cùng với Nghị quyết 68 về phát triển kinh tế tư nhân và Nghị quyết 57 về khoa học - công nghệ, đội ngũ doanh nhân Việt Nam ngày nay đang được đặt ở vị trí trung tâm của quá trình phát triển. Họ không chỉ làm giàu cho bản thân mà còn là lực lượng tạo việc làm, đóng thuế, lan tỏa đổi mới và hội nhập quốc tế.

Khái niệm "Nhà nước kiến tạo" trở thành điểm tựa mới trong quan hệ giữa Nhà nước và doanh nghiệp. Thay vì chỉ "quản lý – cấp phép", Nhà nước chuyển sang "tạo lập – đồng hành", chủ động mở không gian thể chế, môi trường minh bạch, chi phí thấp để doanh nghiệp phát triển. Cách tiếp cận "tiền kiểm" dần được thay bằng "hậu kiểm", khuyến khích sáng tạo, cho phép thử nghiệm có kiểm soát (sandbox) với các mô hình kinh doanh mới.

Đây là bước ngoặt quan trọng, bởi chỉ khi môi trường thể chế được cải thiện bền vững, sức sản xuất và khát vọng cống hiến của doanh nhân mới được khơi dậy mạnh mẽ.

Làm sao để chính sách đi vào cuộc sống?

Nhiều chính sách cải thiện môi trường kinh doanh đã được ban hành, song doanh nhân vẫn phản ánh tình trạng "trên nóng, dưới lạnh". Theo ông, điều gì cần được ưu tiên để chính sách thực sự đi vào cuộc sống, tạo không gian phát triển bình đẳng cho doanh nghiệp tư nhân?

Đúng là trong những năm qua, nỗ lực cải cách thể chế của Chính phủ rất đáng ghi nhận, nhưng "nhiệt độ" của chính sách không phải lúc nào cũng lan tỏa đến cấp cơ sở. Vấn đề không nằm ở việc ban hành văn bản, mà ở khâu thực thi – nơi thái độ và hành vi của bộ máy công quyền đóng vai trò quyết định.

Muốn chính sách đi vào đời sống, trước hết phải thiết lập cơ chế trách nhiệm giải trình rõ ràng. Mỗi địa phương, mỗi sở ngành cần có tiêu chí định lượng cụ thể để đo lường hiệu quả cải cách, gắn kết quả đó với đánh giá cán bộ.

Thứ hai, cần trao quyền đi đôi với kiểm soát quyền lực - để người thực thi có động lực làm việc, nhưng cũng không thể tùy tiện.

Thứ ba, xây dựng nền hành chính phục vụ, coi doanh nghiệp là đối tác, không phải đối tượng quản lý.

Khi bộ máy công quyền đồng hành với doanh nghiệp, khi "lệ làng" không còn lấn át "phép nước", chi phí tuân thủ sẽ giảm, niềm tin được củng cố – và đó mới là nền tảng cho một môi trường kinh doanh thực sự bình đẳng, an toàn và hấp dẫn.

Một hạn chế lâu nay của doanh nghiệp Việt là thiếu liên kết, mạnh ai nấy làm. Đâu là giải pháp để hình thành các "liên minh doanh nghiệp", "chuỗi giá trị Việt", qua đó tăng sức cạnh tranh?

Phần lớn doanh nghiệp Việt vẫn hoạt động rời rạc, quy mô nhỏ, thiếu niềm tin hợp tác, nên khó tham gia sâu vào chuỗi giá trị toàn cầu. Muốn thay đổi, cần hành động song song từ hai phía - chính sách của Nhà nước và tư duy của doanh nghiệp.

Nhà nước cần xây dựng khung pháp lý và ưu đãi cụ thể cho mô hình hợp tác liên ngành, cụm công nghiệp, hiệp hội chuỗi cung ứng, nhất là trong các lĩnh vực như công nghiệp hỗ trợ, chế biến nông sản, logistics hay năng lượng tái tạo. Chính sách thuế, tín dụng và đất đai nên khuyến khích doanh nghiệp tham gia chuỗi liên kết, thay vì chỉ hoạt động đơn lẻ.

Về phía doanh nghiệp, cần vượt qua tư duy "cạnh tranh cục bộ", thay vào đó là "cạnh tranh hợp tác" cùng chia sẻ thông tin, chuẩn hóa tiêu chuẩn, đầu tư chung hạ tầng và công nghệ. Khi hợp tác trở thành một năng lực cạnh tranh, Việt Nam mới có thể hình thành các "chuỗi giá trị Việt" thực sự, giúp doanh nghiệp trong nước không chỉ sống khỏe mà còn vươn tầm khu vực và quốc tế.

Giảm rủi ro pháp lý để doanh nhân "vươn mình"

Vậy, để doanh nhân có thể "vươn mình", Nhà nước cần làm gì thêm – từ tiếp cận vốn, đất đai, thị trường đến cơ chế hỗ trợ đổi mới sáng tạo, chuyển đổi xanh, thưa ông?

Để đội ngũ doanh nhân phát huy tối đa vai trò của mình, Nhà nước cần tiếp tục đẩy mạnh cải cách thể chế toàn diện, với mục tiêu cốt lõi là giảm rủi ro pháp lý và chi phí tuân thủ.

Chính phủ đã đặt mục tiêu đến năm 2025 cắt giảm ít nhất 30% thời gian xử lý thủ tục hành chính và 30% điều kiện kinh doanh, chấm dứt tình trạng thanh – kiểm tra chồng chéo và đặc biệt là không hình sự hóa các quan hệ kinh tế, dân sự. Đồng thời, việc rà soát, bãi bỏ các quy định chồng chéo trong lĩnh vực đầu tư, đất đai, quy hoạch, xây dựng cần được triển khai quyết liệt hơn để khơi thông hàng ngàn dự án bị đình trệ, giải phóng nguồn vốn lớn cho nền kinh tế.

Chính sách mới cũng hướng đến việc dành quỹ đất sạch cho doanh nghiệp nhỏ và vừa khởi nghiệp sáng tạo, hỗ trợ giảm tiền thuê đất trong những năm đầu. Hệ thống ngân hàng đang phát triển các kênh tín dụng riêng, cơ chế bảo đảm linh hoạt cho doanh nghiệp nhỏ; song song là sự ra đời của quỹ đầu tư mạo hiểm, quỹ khởi nghiệp quốc gia, giúp giảm phụ thuộc vào nguồn vốn ngân hàng.

Ở tầm dài hạn, cải cách giáo dục và đào tạo nhân lực là nền tảng để tạo ra thế hệ doanh nhân mới – am hiểu thị trường, có tư duy toàn cầu và năng lực đổi mới sáng tạo. Khi nhà trường gắn kết chặt chẽ với doanh nghiệp, khi nhân tài được trọng dụng, doanh nhân Việt sẽ có thêm sức mạnh để chinh phục những không gian kinh tế mới.