Cần có quy tắc rõ ràng, dữ liệu bắt buộc, tự động kiểm tra - ghi vết

Những năm trước đây, hoạt động bay tầm thấp chủ yếu gắn với quay phim, giải trí hoặc ứng dụng nhỏ lẻ.

Đến thời điểm hiện nay, nhiều quốc gia đã coi đây là "mặt bằng tăng trưởng" mới, kéo theo nhu cầu khai thác vùng trời dưới khoảng 1.000m với mật độ cao và mục đích đa dạng: logistics chặng cuối, quan trắc - nông nghiệp, tuần tra - cứu nạn, vận chuyển y tế khẩn và từng bước mở ra vận chuyển hành khách đô thị bằng phương tiện bay thế hệ mới.

Bà Nguyễn Thị Phượng - Phó giám đốc Trung tâm thông báo tin tức hàng không (Tổng công ty Quản lý bay Việt Nam - VATM) nhận định, kinh tế tầm thấp không thể phát triển bền vững nếu chỉ "nới cho bay".

Mở vùng trời tầm thấp đồng nghĩa mở thêm rủi ro: xâm nhập khu vực nhạy cảm; xung đột với luồng không lưu truyền thống; tai nạn trên mặt đất; mất liên lạc điều khiển; suy giảm tín hiệu trong đô thị và cả rủi ro an ninh.

Do đó, theo bà Phượng, điểm mấu chốt mở vùng trời tầm thấp phải đi song hành với năng lực quản trị.

Cụ thể, trong kỷ nguyên số, năng lực quản trị không còn nằm ở việc tăng thêm nhân lực "quan sát bằng mắt" hay điều hành bằng bộ đàm, mà nằm ở quản trị bằng dữ liệu, dựa trên hạ tầng thông tin - dẫn đường - giám sát và quản lý thông tin (CNS/IM).

Cách làm cũng cần chuyển từ tiền kiểm thủ công sang hậu kiểm tự động: quy tắc rõ ràng, dữ liệu bắt buộc, tự động kiểm tra - ghi vết và chế tài minh bạch.

"Nhìn ra thế giới, có một điểm chung: không ai 'mở tự do' vùng trời tầm thấp. Các nước mở theo rủi ro, mở theo khu vực và mở kèm một lớp dịch vụ số để kiểm soát. Sự khác biệt nằm ở cách tổ chức thể chế và cách 'đóng gói' dịch vụ vận hành", bà Phượng đánh giá.

Cũng theo bà Phượng, quản lý bay tầm thấp giống điều phối giao thông đô thị nhưng ở không gian 3D: phương tiện nhiều loại, tốc độ khác nhau, nhiệm vụ đa dạng, môi trường thay đổi nhanh.

Trong bối cảnh đó, hệ thống quản lý hoạt động bay không người lái (UTM) không thể chỉ là "cấp phép trước chuyến" mà phải là hệ thống dịch vụ vận hành liên tục, kết hợp quy tắc - dữ liệu - tự động hóa.

Với nguyên lý tổ chức vùng trời theo hai chiều - độ cao và rủi ro có thể phân tầng khái niệm: từ mặt đất đến khoảng 60m cho hoạt động rất thấp gắn công trình; 60-120m cho hoạt động phổ biến và logistics nhẹ; 120-300m cho hoạt động tổ chức quy mô lớn hơn; 300-600m cho hành lang giao thông hàng không đô thị (UAM) nối vertiport; phía trên là tầng chuyển tiếp phối hợp với hệ thống truyền thống.

Song song là phân vùng rủi ro theo địa lý: gần sân bay, đô thị đông đúc, khu nhạy cảm… thì yêu cầu dịch vụ và mức kiểm soát cao hơn.

Đặc biệt, vùng hạn chế bay cần có cơ chế "động", thay đổi theo sự kiện, thời tiết hoặc nhiệm vụ, nên thông tin vùng trời phải được cập nhật nhanh và tự động phân phối.

Đáng chú ý, ở khu vực rủi ro thấp, có thể áp dụng cơ chế "được phép trừ nơi cấm" để giảm thủ tục; tuy nhiên phải gắn điều kiện bắt buộc về nhận dạng từ xa, tuân thủ geofencing (hàng rào địa lý) và lưu vết dữ liệu.

Khi có sự kiện an ninh hoặc tình huống khẩn, hệ thống kích hoạt vùng cấm ảo và cập nhật tức thời xuống thiết bị, buộc phương tiện chuyển hướng hoặc hạ cánh an toàn.

Hành lang UAM nên là tuyến 3D có điểm vào/ra, vùng đệm, quy tắc ưu tiên và năng lực khai thác rõ.

Thiết kế hành lang phải "đặt dữ liệu lên trước": địa hình, chướng ngại vật, khí tượng tầng thấp, mật độ dân cư, vùng nhạy cảm, và năng lực liên lạc - giám sát.

Cấu trúc vùng trời cần được công bố đồng thời theo kênh chính thức (phục vụ người khai thác) và kênh số (API) để hệ thống tự động cập nhật và áp dụng theo thời gian thực.

"Trước chuyến, hệ thống tiếp nhận kế hoạch bay 4D (U-plan), kiểm tra điều kiện, xung đột và năng lực, trả kết quả tự động và ghi vết.

Trong chuyến, hệ thống giám sát tuân thủ, phát hiện lệch tuyến, xâm nhập vùng cấm, hoặc mất liên lạc, từ đó cảnh báo và kích hoạt phương án dự phòng.

Sau chuyến, dữ liệu được lưu để hậu kiểm, điều tra, phân tích an toàn và tối ưu quy tắc. Khi mật độ tăng, không thể dựa vào người đọc từng hồ sơ; tự động hóa là điều kiện để hệ thống 'sống' được", bà Phượng phân tích.

Tránh "siết đồng loạt" hoặc "mở đồng loạt"

Để triển khai các giải pháp trên, bà Phượng cho rằng cần bám sát 3 trục pháp lý quan trọng hiện hành.

Thứ nhất, Luật Phòng không nhân dân là nền tảng cốt lõi cho quản lý, bảo vệ vùng trời. Luật là cơ sở để tổ chức lực lượng phát hiện, ngăn chặn, chế áp hoạt động bay trái phép trong trường hợp đe dọa an ninh - an toàn quốc gia. Luật này khẳng định vai trò tối thượng của an ninh quốc gia trong mọi hoạt động bay.

Thứ hai, Luật Hàng không dân dụng 2025 đã cập nhật các khái niệm mới, là khung chung cho hoạt động hàng không dân dụng. Tuy nhiên, thực tiễn cho thấy các nội dung chi tiết như UAM, tiêu chuẩn Vertiport, vùng trời tầm thấp dành riêng, dịch vụ U-space vẫn cần tiếp tục được cụ thể hóa bằng các văn bản dưới luật để doanh nghiệp có hành lang pháp lý hoạt động.

Thứ ba, Nghị định 288/2025/NĐ-CP về quản lý tàu bay không người lái và phương tiện bay khác được coi là văn bản mang tính "xương sống". Nghị định quy định chi tiết về điều kiện người điều khiển, đăng ký, gắn mã định danh/QR, thẩm quyền cấp phép, đình chỉ/thu hồi.

Đồng thời, phân vai trách nhiệm rõ ràng của các Bộ ngành. Đây chính là cơ sở pháp lý để tiến tới số hóa toàn bộ quy trình cấp phép và giám sát, thay thế cho các thủ tục thủ công trước đây.

Với những kết quả bước đầu, bà Phượng đề xuất cần thống nhất cách tiếp cận quản lý theo rủi ro và theo dịch vụ, tránh "siết đồng loạt" hoặc "mở đồng loạt".

Bên cạnh đó, tổ chức vùng trời tầm thấp theo hai lớp: lớp mở có điều kiện ở tầng rất thấp và lớp quản trị nghiêm ở khu vực mật độ cao; trong mọi trường hợp phải truy vết được bằng dữ liệu.

Ngoài ra, xây dựng nền tảng số CIS và Data Hub như nguồn dữ liệu chính thống, có chuẩn dữ liệu, phân quyền và ghi vết pháp lý; UTM phải được tích hợp sâu, kết nối chặt chẽ, tương tác theo thười gian thực và thống nhất về quản lý với ATM truyền thống.

Song song với đó, cần chọn hành lang ưu tiên (corridor-first) để thí điểm UAM: ít tuyến nhưng chắc, có KPI (Key Performance Indicator) đo được và "cổng kiểm soát" để quyết định mở rộng.

Ưu tiên năng lực giám sát và khẩn nguy: kết hợp giám sát hợp tác và không hợp tác; kiểm thử kịch bản mất liên lạc, suy giảm dẫn đường, thời tiết xấu, tấn công mạng, xâm nhập vùng cấm.

Cuối cùng, coi chấp nhận xã hội là yêu cầu kỹ thuật: quản trị tiếng ồn theo tuyến, bảo vệ riêng tư và dữ liệu, minh bạch phù hợp để tạo niềm tin.

"Nền kinh tế tầm thấp chỉ phát triển bền vững khi chúng ta chuyển từ 'mở vùng trời' sang 'mở năng lực quản trị'. Năng lực ấy nằm ở dịch vụ số, dữ liệu và hạ tầng CNS/IM, thống nhất với ATM, được triển khai theo lộ trình, có cổng kiểm soát và có cơ chế phối hợp an ninh - quốc phòng rõ ràng", bà Phượng cho hay.