Phân cấp, khơi thông nguồn lực

Điểm nghẽn lớn nhất khiến các dự án đường sắt đô thị nhiều năm qua chậm tiến độ nằm ở quy trình thủ tục đầu tư phức tạp và thiếu hụt nguồn vốn.

Nghị quyết số 188/2025/QH15 của Quốc hội về thí điểm một số cơ chế, chính sách đặc thù, đặc biệt để phát triển hệ thống mạng lưới đường sắt thị tại TP Hà Nội, TP.HCM ra đời đã tạo nên một bước đột phá mạnh mẽ về trình tự thủ tục khi cho phép các dự án đường sắt đô thị và dự án theo mô hình đô thị định hướng giao thông (TOD), được thực hiện ngay việc lập, thẩm định, quyết định đầu tư mà không phải thực hiện thủ tục lập, thẩm định, quyết định chủ trương đầu tư.

Thẩm quyền được phân cấp mạnh mẽ cho địa phương, theo đó UBND Thành phố được tổ chức lập, thẩm định, quyết định đầu tư và điều chỉnh dự án theo trình tự tương tự như dự án nhóm A do địa phương quản lý. Đặc biệt, thành phố được quyền quyết định áp dụng các hình thức chỉ định thầu đối với tư vấn, thi công, và các gói thầu EPC, giúp rút ngắn đáng kể thời gian chuẩn bị đầu tư.

Để giải bài toán nguồn vốn khổng lồ cho hạ tầng, Nghị quyết cho phép Thủ tướng Chính phủ quyết định bổ sung có mục tiêu từ ngân sách trung ương cho ngân sách Hà Nội tối đa không vượt quá 215.350 tỷ đồng trong các kỳ kế hoạch đầu tư công trung hạn giai đoạn 2026 – 2030 và 2031 – 2035.

Đồng thời, Hà Nội được phép huy động vốn ODA và vốn vay ưu đãi nước ngoài mà không phải lập đề xuất dự án theo quy định thông thường. Cơ chế tài chính linh hoạt này còn cho phép Thành phố sử dụng dự phòng ngân sách địa phương hằng năm và ứng trước dự toán ngân sách năm sau để đảm bảo dòng vốn không bị đứt gãy.

Một điểm nhấn quan trọng khác trong Nghị quyết là việc luật hóa mô hình phát triển đô thị theo định hướng giao thông công cộng (TOD). Đây là giải pháp quy hoạch lấy điểm kết nối giao thông đường sắt làm trung tâm để tập trung dân cư và kinh doanh dịch vụ.

Trong khu vực TOD, UBND Thành phố được quyền quyết định các chỉ tiêu kinh tế - kỹ thuật và chỉ tiêu sử dụng đất khác với quy chuẩn kỹ thuật quốc gia, miễn là bảo đảm hạ tầng kỹ thuật và xã hội.

Thành phố cũng được điều chỉnh chức năng sử dụng đất để khai thác giá trị tăng thêm, từ đó tạo nguồn thu tái đầu tư cho hệ thống đường sắt. Về mặt kỹ thuật, dự án được phép lập thiết kế kỹ thuật tổng thể (FEED) thay thế cho thiết kế cơ sở và áp dụng hệ thống định mức, đơn giá quốc tế đối với các hạng mục chưa có trong quy định của Việt Nam.

Chiến lược hành động và bài toán hiệu quả kinh tế

Ngay sau khi có cơ chế đặc thù, UBND TP Hà Nội đã ban hành Kế hoạch triển khai thực hiện với 7 nhóm nội dung chính nhằm cụ thể hóa các quy định của Nghị quyết 188. Trọng tâm của kế hoạch là xây dựng các văn bản quy định về trình tự lập, thẩm định phương án tuyến, quy hoạch TOD và tiêu chuẩn kỹ thuật.

Thành phố cũng yêu cầu rà soát tình hình sử dụng đất dọc hành lang các tuyến, tổng hợp danh mục quỹ đất tiềm năng phát triển TOD để cập nhật vào Đồ án Điều chỉnh Quy hoạch giao thông vận tải Thủ đô. Bên cạnh đó, các vấn đề về phát triển khoa học công nghệ, đào tạo nguồn nhân lực và tiêu chí lựa chọn doanh nghiệp tham gia chuỗi cung ứng công nghiệp đường sắt cũng được chú trọng xây dựng.

Đánh giá về ý nghĩa của việc ban hành kế hoạch này, chia sẻ với báo chí, Kiến trúc sư Trần Huy Ánh - Ủy viên Thường vụ Hội Kiến trúc sư Hà Nội nhận định, khi Nhà nước đã cho phép Hà Nội triển khai đường sắt đô thị theo cơ chế đặc thù, có nghĩa đã trao toàn quyền tự chủ, coi đây là "phép màu" để Hà Nội cất cánh phát triển.

Kiến trúc sư Trần Huy Ánh cho rằng, các điểm nghẽn về thể chế đã được tháo gỡ hoàn toàn, chính sách đã mở rộng cửa phát triển tối đa. Tuy nhiên, vị chuyên gia này cũng nhấn mạnh việc Hà Nội có phát triển đường sắt đô thị như mong đợi hay không hoàn toàn phụ thuộc vào năng lực nội tại của Thành phố.

Dưới góc độ quản lý tài chính và hiệu quả đầu tư, chia sẻ thông tin về vấn đề này với báo chí mới đây, ông Lê Trung Hiếu, Phó giám đốc Sở Tài chính Hà Nội cho biết, chiến lược đầu tư trọng điểm vào đường sắt đô thị không chỉ là một giải pháp kỹ thuật mà còn là một quyết định mang tính chiến lược. Theo vị này, dù chi phí ban đầu khổng lồ, song hiệu quả lâu dài mang lại rất rõ ràng, như giảm thiểu ùn tắc giao thông và tăng năng suất lao động do thời gian di chuyển được rút ngắn.

Kỳ vọng tạo diện mạo mới cho hạ tầng giao thông Thủ đô

Theo tìm hiểu của phóng viên Báo Xây dựng, tính đến thời điểm hiện tại, Hà Nội mới hoàn thành và đưa vào khai thác 2 đoạn tuyến đường sắt đô thị với tổng chiều dài 21,5km, bao gồm tuyến 2A Cát Linh - Hà Đông và đoạn trên cao tuyến 3.1 Nhổn - Ga Hà Nội, con số này mới chỉ đạt 3,5% so với quy hoạch tổng thể.

Tuy nhiên, với hành lang pháp lý mới từ Nghị quyết 188, bức tranh giao thông Thủ đô đang thay đổi mạnh mẽ từng ngày. Minh chứng rõ nét nhất cho quyết tâm này là vào sáng 9/10, UBND thành phố Hà Nội đã long trọng tổ chức lễ khởi công dự án đường sắt đô thị số 2, đoạn Nam Thăng Long - Trần Hưng Đạo.

Đây là công trình quan trọng cấp quốc gia, sử dụng vốn vay ODA của Cơ quan Hợp tác quốc tế Nhật Bản (JICA) kết hợp vốn đối ứng từ ngân sách Thành phố Hà Nội với tổng mức đầu tư lên tới 35.679 tỷ đồng. Tuyến số 2 có chiều dài gần 11km, được thiết kế hiện đại với 1,94km đi trên cao và 9km đi ngầm, bao gồm 10 nhà ga.

Đặc biệt, khu depot Xuân Đỉnh của dự án có diện tích 11,3ha không chỉ là trung tâm bảo dưỡng, sửa chữa, đào tạo vận hành mà còn được quy hoạch phát triển theo mô hình TOD, gắn kết hạ tầng giao thông với phát triển đô thị thông minh, bền vững.

Theo kế hoạch, dự án trọng điểm này sẽ hoàn thành và đưa vào khai thác thương mại trong năm 2029, hứa hẹn tạo ra diện mạo mới cho trục giao thông huyết mạch của Thủ đô. Tiếp nối đà phát triển, dự kiến vào ngày 19/12/2025, Hà Nội sẽ tiếp tục khởi công tuyến đường sắt đô thị số 5 (Văn Cao - Hòa Lạc) nối khu vực trung tâm với đô thị vệ tinh phía Tây.

Song song với việc khởi công các tuyến mới, Hà Nội cũng đặt mục tiêu hoàn thành thi công đoạn ngầm và đưa vào khai thác vận hành toàn tuyến Nhổn - Ga Hà Nội vào năm 2027.

Đặc biệt, sự quyết liệt của chính quyền Thủ đô còn được thể hiện qua việc thành lập Ban Chỉ đạo các dự án đường sắt trên địa bàn thành phố vào ngày 20/10, nhằm tăng cường sự lãnh đạo thống nhất và tháo gỡ vướng mắc trong quá trình triển khai.

Với cơ chế đặc thù vượt trội và những bước đi khởi đầu vững chắc, Hà Nội đang đứng trước cơ hội lịch sử để phát triển hệ thống giao thông công cộng, từng bước giải quyết bài toán ùn tắc và nâng cao chất lượng cuộc sống cho người dân.