Những rào cản ITS bứt tốc

Cao tốc Hà Nội - Hải Phòng được đưa vào khai thác, vận hành từ năm 2015. Đây là tuyến cao tốc đầu tiên trên cả nước được khai thác cùng với hệ thống ITS, tích hợp đồng bộ nhiều công nghệ hiện đại.

Hệ thống camera giám sát giao thông trên toàn tuyến kịp thời phát hiện sự cố, hay tai nạn để kịp thời phân luồng giao thông. Thông tin về tình hình giao thông trên tuyến được cập nhật, đưa lên màn hình để lái xe sớm nhận biết, lựa chọn lộ trình phù hợp. Bên cạnh đó, hệ thống cân tải trọng tự động kịp thời phát hiện các phương tiện quá tải và từ chối phục vụ.

Sau gần 8 năm, hệ thống ITS trên tuyến cao tốc Hà Nội - Hải Phòng vẫn là hệ thống hiện đại, được vận hành chuyên nghiệp, góp phần đảm bảo ATGT, nâng cao hiệu quả khai thác tuyến đường.

Tuy vậy, có thể nói cao tốc Hà Nội - Hải Phòng là tuyến cao tốc hiếm hoi nếu không muốn nói là duy nhất trong cả nước được quản lý, vận hành bằng hệ thống ITS một cách bài bản. Nhiều tuyến cao tốc huyết mạch như Pháp Vân - Cầu Giẽ hay TP.HCM - Trung Lương, Hà Nội - Lào Cai... tuy đã có hệ thống ITS nhưng chưa mang lại nhiều hiệu quả trong quản lý vận hành đường cao tốc.

Đường cao tốc Pháp Vân - Cầu Giẽ là tuyến đường cửa ngõ, huyết mạch phía Nam Thủ đô, có lưu lượng xe lên đến 80.000 xe/ngày đêm. Nhu cầu ứng dụng công nghệ thông tin để vận hành và kiểm soát hoạt động trên tuyến rất lớn, tuy vậy, hệ thống ITS trên tuyến cao tốc này còn nhiều vấn đề cần hoàn thiện.

Lãnh đạo Công ty cổ phần BOT Pháp Vân - Cầu Giẽ cho hay, hệ thống kiểm soát giao thông đường cao tốc Hà Nội trên tuyến được đưa vào khai thác từ năm 2014. Các hệ thống hoạt động phục vụ các công tác riêng biệt, chưa kiểm soát được toàn bộ tuyến Pháp Vân - Cầu Giẽ, việc quản lý và khai thác vận hành tuyến đường gặp nhiều khó khăn.

Tương tự, hệ thống ITS trên tuyến cao tốc TP.HCM - Trung Lương được lắp đặt đưa vào sử dụng từ năm 2015. Đến năm 2018, hệ thống ITS trên tuyến cao tốc này bị hư hỏng, tê liệt nhiều năm. Khi đó, Tổng cục Đường bộ Việt Nam (nay là Cục Đường bộ Việt Nam) đã phải bỏ ra hàng tỷ đồng để sửa chữa.

Theo các chuyên gia, do đây là lĩnh vực mới, có tính phức tạp và yêu cầu cao về kỹ thuật nên khi triển khai trong thực tiễn triển khai còn gặp các rào cản về hành lang pháp lý, vốn đầu tư, nhân lực chuyên môn, dữ liệu thiếu đồng bộ và hệ thống bị phân mảnh vì sử dụng các giải pháp từ nhiều nhà cung cấp khác nhau.

PGS. TS Vũ Anh Tuấn, Giám đốc Trung tâm Nghiên cứu GTVT, Trường Đại học Việt Đức cho hay, việc triển khai ITS thời gian qua mới giải quyết được câu chuyện đơn lẻ theo từng đoạn tuyến cao tốc. Nhiều nội dung như xây dựng kiến trúc tổng thể ITS, xây dựng định mức quản lý, vận hành, hình thành trung tâm quản lý, điều hành ITS quốc gia cần được tiếp tục hoàn thiện.

Theo ông Tô Nam Toàn, Trưởng phòng Khoa học Công nghệ Môi trường và Hợp tác quốc tế, Cục Đường bộ Việt Nam, cả nước đã có 11 tuyến đường cao tốc đã triển khai hệ thống giám sát, quản lý điều hành giao thông và đã mang lại hiệu quả cao, giúp phát hiện sớm các tình huống bất thường, tai nạn, ùn tắc để có biện pháp xử lý kịp thời.

Tuy vậy, hệ thống còn đầu tư riêng lẻ, thiếu sự kết nối, liên thông giữa các tuyến cao tốc và các trung tâm điều hành, chia sẻ dữ liệu dùng chung nên việc quản lý, khai thác còn chưa đạt được hiệu quả mong muốn.

Nguyên nhân được ông Toàn chỉ ra là do chi phí để xây dựng hệ thống ITS là rất lớn, nhưng nguồn vốn ngân sách còn hạn hẹp, chưa đáp ứng được nhu cầu. Các hệ thống được xây dựng ở các thời điểm khác nhau, bởi các nhà thầu khác nhau, dẫn đến sự thiếu tương thích về công nghệ, khó khăn trong tích hợp.

"Chìa khóa" để vận hành cao tốc an toàn, hiệu quả

Theo các chuyên gia, hệ thống ITS sẽ là "chìa khóa" để nâng cao, phát huy hiệu quả trong quản lý, vận hành, khai thác các tuyến đường cao tốc, góp phần ngăn ngừa, giảm thiểu ùn tắc và tai nạn giao thông và nâng cao ý thức tham gia giao thông của chủ phương tiện.

Tảo đổi với Báo Xây dựng, ông Lê Thanh Tùng, giám đốc Trung tâm Công nghệ thông tin, Bộ Xây dựng cho biết, dịch vụ thu phí điện tử (ETC) đã được Bộ GTVT (nay là Bộ Xây dựng) triển khai rộng khắp trên cả nước, mang lại hiệu quả to lớn cho người dân và xã hội. Đến nay, đã có 6,3 triệu phương tiện (đạt tỷ lệ 99%) dán thẻ RFID phục vụ triển khai thu phí không dừng.

Bộ Xây dựng cũng đã chỉ đạo các đơn vị xây dựng hệ thống tiêu chuẩn, chấp thuận nội dung Đề án đầu tư, quản lý khai thác hệ thống giao thông thông minh trên đường cao tốc, làm cơ sở triển khai các hệ thống được đồng bộ, hiện đại.

Xác định việc triển khai đầu tư ITS là khâu đột phá, giúp thay đổi căn bản phương thức quản lý, vận hành, khai thác đường bộ cao tốc, từ khi triển khai dự án cao tốc Bắc - Nam phía Đông, Bộ Xây dựng đã thay đổi cách làm theo hướng tổng thể và đồng bộ, cả về hành lang pháp lý, đầu tư xây dựng và cả trong quản lý vận hành. Những quy định tại Luật Đường bộ 2024 là cơ sở hành lang pháp lý quan trọng để ứng dụng giao thông thông minh, hình thành được các dự án để triển khai.

Khái niệm giao thông thông minh đã được đưa vào Luật Đường bộ. Cụ thể hóa quy định này, Bộ GTVT đã xây dựng trình Chính phủ 2 nghị định: Nghị định hướng dẫn một số điều Luật Đường bộ, trong đó có quy định về cơ sở dữ liệu đường bộ và giao thông thông minh. Thứ 2 là nghị định về thanh toán điện tử giao thông đường bộ.

Chiến lược, quy hoạch phát triển cũng được xây dựng, trong đó có lộ trình triển khai các hệ thống của ITS như: Hệ thống quản lý, điều hành đường cao tốc; Hệ thống cung cấp thông tin giao thông; Hệ thống quản lý giao thông công cộng; Hệ thống quản lý xe kinh doanh; Hệ thống thanh toán điện tử giao thông đường bộ…

Kiến trúc tổng thể về ITS cũng đang dần hoàn thành, đảm bảo kết nối giữa các tuyến cao tốc, giữa cao tốc với quốc lộ, giữa trung tâm điều hành đường cao tốc với trung tâm điều hành giao thông đô thị.

Thông tin trên các tuyến cao tốc được kết nối theo hướng tự động và liên thông trên toàn tuyến. Các tiến bộ về khoa học kỹ thuật, trí tuệ nhân tạo sẽ được ứng dụng mạnh mẽ, đảm bảo hệ thống ITS tự động hóa cao.

Dù chúng ta đi sau nhưng sẽ "đi tắt đón đầu", tiếp cận công nghệ ITS hiện đại, theo kịp xu thế của thế giới. Những tiến bộ về khoa học kỹ thuật, trí tuệ nhân tạo sẽ được ứng dụng mạnh mẽ, đảm bảo hệ thống ITS trên các tuyến cao tốc tới đây sẽ tự động hóa cao, giảm bớt sự tham gia của con người.

"Việc triển khai ITS tại các dự án thành phần cao tốc Bắc - Nam phía Đông đang được Bộ Xây dựng chỉ đạo các đơn vị đẩy nhanh, phấn đấu hoàn thành đồng bộ khi đưa vào khai thác", ông Tùng cho hay.

Trong khi đó, ông Tô Nam Toàn cho biết, lần triển khai này có điểm mới là sẽ không xây dựng trung tâm điều hành cho từng tuyến. Các trung tâm điều hành giao thông tuyến được xây dựng theo phương án ghép các tuyến cao tốc liền kề, đảm bảo trung bình từ 70 - 100km sẽ được điều hành bởi một trung tâm. Đơn cử tuyến Cao Bồ - Mai Sơn và Mai Sơn - QL45, QL45 - Nghi Sơn và Nghi Sơn - Diễn Châu sẽ có chung một trung tâm điều hành.

Các trung tâm điều hành sẽ dùng chung một phần mềm, bao gồm phần mềm lõi và các phần mềm quản lý giao thông để có sự kết nối, trao đổi thông tin, tương tác giữa các tuyến và kết nối về Trung tâm điều hành giao thông quốc gia.

Cục Đường bộ Việt Nam đang tham mưu Bộ Xây dựng triển khai ứng dụng công nghệ thông tin, công nghệ AI, IoT, Big Data trong các hệ thống ITS trên đường cao tốc. Từ đây giúp giảm thiểu tai nạn, ùn tắc và mang lại sự an toàn, thuận tiện cho người tham gia giao thông.

Đồng thời tiếp tục ban hành các quy định, tiêu chuẩn kỹ thuật thống nhất để đảm bảo tính đồng bộ, liên thông của hệ thống ITS trên toàn quốc. Khuyến khích các doanh nghiệp tư nhân đầu tư, khai thác hệ thống ITS thông qua các hình thức hợp đối tác công tư.

Hiện Cục Đường bộ Việt Nam đang triển khai đầu tư Dự án xây dựng Trung tâm quản lý Hệ thống giao thông thông minh, dự kiến triển khai trong kế hoạch trung hạn 2026 - 2030, dự kiến năm 2027-2028 hoàn thành để kết nối, điều khiển chung cho toàn bộ hệ thống giao thông quốc gia.

Trung tâm này sẽ kết nối với trung tâm quản lý điều hành các tuyến cao tốc và các trung tâm quản lý giao thông đô thị, trung tâm chỉ huy giao thông của cảnh sát giao thông để thực hiện công tác quản lý, điều hành giao thông an toàn, hiệu quả.

Cục Đường bộ Việt Nam đã chủ trì, phối hợp với các đơn vị có liên quan trong Bộ Xây dựng và đôn đốc chỉ đạo các Ban QLDA đẩy nhanh tiến độ đầu tư, lắp đặt và hoàn thiện hệ thống ITS trên các tuyến cao tốc, đặc biệt là các tuyến cao tốc Bắc - Nam phía Đông để đảm điều kiện thu phí ngay sau khi đưa vào khai thác từ tháng 1/2026.